Το απόγειο της αρχαίας ελληνικής επιστήμης

Από τις αρχές του 3ου αιώνα π. Χ. η πνευματική εστία του ελληνόφωνου κόσμου δεν είναι πια η Αθήνα αλλά η Αλεξάνδρεια της σημερινής Αιγύπτου, η πιο σημαντική από τις δεκαέξι πόλεις που ίδρυσε ο |Μέγας Αλέξανδρος. Αν και η Αίγυπτος ήταν το μικρότερο από τα τρία βασίλεια στα οποία μοιράστηκε η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου μετά το θάνατό του το 323 π. Χ., πολύ γρήγορα έγινε το πλουσιότερο και καλύτερα διοικούμενο.
Η μεταφορά του κέντρου της επιστημονικής δραστηριότητας στην Αλεξάνδρεια είναι κάτι περισσότερο από μια απλή γεωγραφική μετατόπιση. Εκφράζει πρωτίστως μια αλλαγή στο όλο πνευματικό κλίμα, αλλαγή τόσο βαθιά, ώστε οι ιστορικοί αναφέρονται στην περίοδο που εγκαινιάζεται τον 3ο π. Χ. αιώνα χρησιμοποιώντας την ονομασία ελληνιστική περίοδος. Στην ελληνιστική περίοδο οι πνευματικοί και πολιτικοί δεσμοί μεταξύ των Ελλήνων και των λαών που κατοικούν στις κατακτημένες περιοχές αναπτύσσονται, η καλλιέργεια των γραμμάτων και των επιστημών γίνεται αντικείμενο κρατικής μέριμνας, η επιστημονική δραστηριότητα διευρύνεται θεματικά και εξειδικεύεται, ενώ το καλλιεργημένο κοινό στο οποίο απευθύνεται είναι πλέον πιο περιορισμένο και εντοπίζεται, κυρίως, στους ειδικούς των βασιλικών και πριγκιπικών αυλών της Αλεξάνδρειας, των Συρακουσών, της Σελεύκειας και των άλλων μεγάλων πόλεων της αχανούς πρώην ενιαίας αυτοκρατορίας.
Αντιπροσωπευτικά της νέας αυτής πνευματικής ατμόσφαιρας είναι δύο φημισμένα ιδρύματα, που θεμελιώθηκαν από τους δύο πρώτους Πτολεμαίους, το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη.
Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας, ΟΕΔΒ, σελ. 53-54

ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ

Η αφοσίωση του Αρχιμήδη στην επιστήμη

Πολλές μαρτυρίες διασώζονται που αναφέρονται στην αφοσίωση του Αρχιμήδη στη μαθηματική έρευνα. Ο Πλούταρχος, λ.χ., αναφέρει στο βίο του Μαρκέλλου: «Σαν να τον μάγευε μια έμφυτη και κατοικούσα πάντοτε μέσα του σειρήνα, λησμονούσε και να λάβει την τροφή και να περιποιείται το σώμα του, πολλές δε φορές συρόμενος από τους υπηρέτες για το άλειμμα (με λάδι) και το λουτρό, έγραφε στην πέτρα γεωμετρικά σχήματα και, ενώ το σώμα ήταν αλειμμένο με λάδι, έγραφε με το δάχτυλό του γραμμές [γεωμετρικά σχήματα], κατεχόμενος από μεγάλη ευχαρίστηση και κυριαρχούμενος από τις Μούσες. Μια άλλη αντίστοιχη μαρτυρία και πάλι από τον Πλούταρχο αναφέρει ότι, όταν βρισκόταν στο λουτρό και συνέλαβε τη λύση του προβλήματος της εξακρίβωσης της γνησιότητας του χρυσού στεφανιού του Ιέρωνα, πήδηξε από το λουτρό και σαν άνθρωπος που καταλαμβάνεται από θεία μανία βάδιζε γυμνός στους δρόμους της πόλης, φωνάζοντας το περίφημο ΕΥΡΗΚΑ. Οι μαρτυρίες αυτές, ανεξάρτητα από το αν ανταποκρίνονται απόλυτα στην ιστορική αλήθεια, φανερώνουν την αφοσίωση του Αρχιμήδη στην επιστημονική έρευνα, αφοσίωση, άλλωστε, η οποία του κόστισε, όπως ξέρουμε, και την ίδια τη ζωή του.
Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας, ΟΕΔΒ, σελ. 60

Σύμφωνα με την παράδοση, όταν τα ρωμαϊκά στρατεύματα του στρατηγού Μάρκελλου εισέβαλαν στις Συρακούσες, ο Αρχιμήδης χάραζε στην άμμο σχήματα, προσπαθώντας να λύσει κάποιο πρόβλημα. Ο Μάρκελλος που θαύμαζε το μεγάλο μαθηματικό είχε δώσει διαταγή να μην τον πειράξουν. Ένας στρατιώτης όμως δεν τον αναγνώρισε και τον σκότωσε. Λένε ότι όταν ο στρατιώτης ετοιμαζόταν να τον χτυπήσει, ο Αρχιμήδης το μόνο που βρήκε να πει ήταν «μη μου τους κύκλους τάραττε», δηλαδή «μη μου χαλάσεις τους κύκλους». Στον τάφο του, σύμφωνα με την επιθυμία του, χαράχτηκε μια σφαίρα μέσα σε ένα κύλινδρο. Με το σχήμα αυτό είχε λύσει κάποιο γεωμετρικό πρόβλημα που ο ίδιος θεωρούσε πολύ σημαντικό.
Ε. Μιλλεούνη, Ανθολογία Ιστορικών Ανεκδότων (διασκευή)

Η Αρχή του Αρχιμήδους

Ο Αρχιμήδης μια μέρα που ήταν μέσα στο λουτρό του παρατήρησε ότι ένιωθε πιο ελαφρό το σώμα του, όσο πιο πολύ βυθιζόταν στο νερό, και ότι το νερό ξεχείλιζε ανάλογα με τη βύθιση του σώματός του σ’ αυτό. Αμέσως το ερευνητικό μυαλό του συνέλαβε την περίφημη «Αρχή του Αρχιμήδους», κατά την οποία «κάθε σώμα βυθιζόμενο στο νερό χάνει τόσο από το βάρος του, όσο είναι το βάρος του νερού που εκτοπίζει». Λένε πως η ανακάλυψη αυτή τον γέμισε μ’ ενθουσιασμό σε βαθμό που βγήκε στο δρόμο φωνάζοντας «Εύρηκα! Εύρηκα!».
Ε. Μιλλεούνης, Ανθολογία Ιστορικών Ανεκδότων, Αθήνα 1969

ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ

Τα «Στοιχεία» του Ευκλείδη

Ο κατάλογος των έργων του Ευκλείδη είναι μακρύς, εκείνο όμως που του εξασφάλισε την αθανασία είναι τα Στοιχεία (ή καλύτερα Στοιχείωσις, όπως πρέπει να ήταν ο πραγματικός τίτλος). Το έργο αποτελείται από 13 βιβλία (κεφάλαια) και μπορεί να χωριστεί σε επιμέρους ενότητες. Έτσι, τα δύο πρώτα βιβλία πραγματεύονται την κατασκευή και τις ιδιότητες των βασικών ευθύγραμμων σχημάτων και τα κύρια αποτελέσματα που περιέχουν είναι το Πυθαγόρειο θεώρημα και ο τετραγωνισμός τυχόντος πολυγώνου. Τα βιβλία 3 και 4 πραγματεύονται τις ιδιότητες του κύκλου και των εγγεγραμμένων και περιγεγραμμένων πολυγώνων. Το βιβλίο 5 είναι αφιερωμένο στη θεωρία αναλογιών επί γεωμετρικών μεγεθών, η οποία στο επόμενο βιβλίο (6) εφαρμόζεται στην ομοιότητα των επίπεδων σχημάτων. Τα τρία βιβλία που ακολουθούν (7,8,9) περιέχουν τη θεωρία των αριθμών, ενώ το βιβλίο 10, που είναι το ογκωδέστερο όλων, πραγματεύεται την ασυμμετρία και την ταξινόμηση των ασύμμετρων μεγεθών. Τέλος, τα βιβλία 11-13 περιλαμβάνουν τη γεωμετρία του χώρου και περιέχουν μεταξύ άλλων τις μεθόδους εύρεσης των όγκων του κυλίνδρου και του κώνου και τις κατασκευές κανονικών πολυέδρων.
Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας, ΟΕΔΒ, σελ. 55-56

Ο Ευκλείδης και η Γεωμετρία

Όταν ο βασιλιάς Πτολεμαίος τον ρώτησε αν, εκτός από τη μελέτη των Στοιχείων, υπήρχε άλλος πιο σύντομος δρόμος για τη μελέτη της Γεωμετρίας, αυτός απάντησε: «δεν υπάρχει βασιλικός δρόμος για τη γεωμετρία».
Όταν ένας μαθητής του, αφού έμαθε τα πρώτα θεωρήματα της γεωμετρίας, τον ρώτησε τι κέρδος θα είχε από τις γνώσεις του αυτές, ο Ευκλείδης στράφηκε στον υπηρέτη του και του είπε: «δώσε του τρεις δεκάρες, για να κερδίσει κάτι από τα θεωρήματα που έμαθε».
Ε. Μιλλεούνη, Ανθολογία ιστορικών ανεκδότων

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

Πολύτιμη η ιστορία του Θουκυδίδη

Όταν ο Θουκυδίδης πέθανε, λίγο ύστερα από τα 400 π.Χ., το μοναδικό έργο της ζωής του, η ιστορία του πολέμου ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Πελοποννησίους, δεν είχε ακόμα προφτάσει να τελειώσει. Ο θάνατος βρήκε τον αθηναίο ιστορικό να εκθέτει τα περιστατικά του 411 μόλις, κι έτσι το τελευταίο μέρος του πολέμου, που βάστηξε ως το 404, έμεινε να το συμπληρώσουν άλλοι…
Και τι δε θα δίναμε για να μπορέσουμε να διαβάσουμε ιστορημένη από το Θουκυδίδη την τελευταία δραματική περίοδο του πολέμου…
Ωστόσο και αυτό που πρόφτασε να μας αφήσει ο ιστορικός είναι από τις πιο μεγάλες κληρονομίες που μας εχάρισε το αρχαίο πνεύμα. Όχι βέβαια γιατί έχει πολύ μεγάλη σημασία για μας σήμερα να μάθουμε τις λεπτομέρειες από έναν πόλεμο που έγινε πριν από δυο χιλιάδες τετρακόσια κάπου χρόνια και που οι άμεσες συνέπειές του έχουν χαθεί μέσα στους αιώνες. Τα περαστικά του πελοποννησιακού πολέμου δεν μπορεί να ενδιαφέρουν το σημερινό άνθρωπο― δε μιλώ για τον ειδικό ιστορικό― παρά μονάχα γιατί τα ιστόρησε ο Θουκυδίδης, γιατί στάθηκαν το υλικό που πάλεψε να καταχτήσει και μ’ αυτό να εκφραστεί μια ψυχή δυνατή και μεγάλη. Στην ιστόρηση του πολέμου αυτού, και έτσι μισή που μένει, μπορούμε να ξαναζήσουμε σε όλη του την ένταση τον αγώνα του Θουκυδίδη με τη ζωή και το λόγο, κι ακόμα την απέραντη αγάπη και πίστη που έχει στην πόλη του και στον άνθρωπο― και αυτό είναι που μας την κάνει τόσο πολύτιμη.
Ι. Θ. Κακριδή, Περικλέους Επιτάφιος, σελ. 43, 46-47

«Μεγαλοφυΐα της αντικειμενικότητας»

Ο Θουκυδίδης είχε από καταγωγή στενή σχέση με τους συντηρητικούς κύκλους της Αθήνας, που αληθινά δεν του εξασφάλιζαν τις προϋποθέσεις να στήσει με βαθιά κατανόηση ένα μνημείο στο μεγαλείο του Περικλή. Η θετικότητα όμως του μυαλού αυτού του ανθρώπου, που με μιαν πετυχημένη φράση τον ονόμασαν μεγαλοφυΐα της αντικειμενικότητας, τον έκαμε ικανό να αξιολογεί τις μεγάλες δυνατότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας και να αναγνωρίζει επισφαλή σημεία στο οικοδόμημα, που ο Περικλής τού έβαλε τη σκεπή. Ο Θουκυδίδης μας δείχνει τόσο πολύ το αντίθετο της μεροληπτικής ιστοριογραφίας, ώστε για όλες τις εποχές μάς έδωσε το μέτρο να την συγκρίνουμε με αυτόν…
Με μιαν αντικειμενικότητα, που στην ιστοριογραφία ποτέ σχεδόν δεν ξαναφάνηκε σε τέτοιον βαθμό, ο Θουκυδίδης στέκει επάνω από τις παρατάξεις, που ο ίδιος τις αντιθέτει τη μια στην άλλη στον αγώνα των λόγων. Αυτό τον χωρίζει από τους σοφιστές, γιατί εδώ το πρόβλημα δεν είναι να υπερισχύσει με κάθε τρόπο μια υπόθεση ούτε να γίνει αγώνας για μιαν άποψη, αλλά ξεδιπλώνονται μπροστά μας όλα τα υπέρ και τα κατά με τέτοιον τρόπο, ώστε να πάρουμε μιαν εικόνα, όσο το δυνατό χωρίς κενά, του παιχνιδιού των δυνάμεων.
Α. Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 634, 661

Ο ορθολογισμός του Θουκυδίδη

Όσο πιο πολύ εξετάζει κανείς από κοντά το έργο του Θουκυδίδη, τόσο περισσότερο η δομή του αποκαλύπτει μια λεπτόλογη οργάνωση. Φαίνεται πως καμιά λέξη δεν έχει μπει στην τύχη. Παντού οι πράξεις οργανώνονται σε σύνολα με συνοχή, οι γραμμές γίνονται όλο και πιο σαφείς, οι στόχοι στέκουν αντιμέτωποι με τα επιτεύγματα. Τα επιχειρήματα οξύνονται, αντιστρέφονται, αφήνοντας να προβάλλει, σιγά-σιγά, μια κρίση αυστηρά ακριβόλογη. Οι συλλογισμοί συμπλέκονται για να υπηρετήσουν μιαν αλήθεια, για την οποία δεν ξέρουμε πια να πούμε αν την αποκαλύπτουν ή αν την επινοούν…
Η αυστηρή ακρίβεια όμως δεν αποκλείει ούτε το χρώμα ούτε την προσαρμοστικότητα. Στις αφηγήσεις του Θουκυδίδη υπάρχουν πλάσματα, γεγονότα, χειρονομίες, όλα εντελώς ξεχωριστά. Τα προβλεπόμενα για την εξιστόρηση των περιστατικών πλαίσια προσαρμόζονται ανάλογα με τις περιστάσεις. Την άλφα μάχη ο Θουκυδίδης δεν την αφηγείται όπως τη βήτα, ούτε αυτή τη δημηγορία την έχει συνθέσει όπως τη διπλανή της. Και πάνω απ’ όλα, ποτέ δεν περνά απότομα από την αφήγηση στον αποδεικτικό συλλογισμό, από το μεμονωμένο περιστατικό στο νόμο με το καθολικό κύρος. Η αφήγηση φαίνεται σαν λογική συνέπεια ενός αποδεικτικού συλλογισμού, το μεμονωμένο περιστατικό αφήνει να διαφανεί μια ενδεχόμενη επανάληψή του. Ποτέ όμως ο Θουκυδίδης δεν επιβεβαιώνει κάτι ο ίδιος. Επομένως, δεν διατρέχει ποτέ τον κίνδυνο να πει πάρα πολλά. Πιστεύει πως η απόλυτη διαύγεια των νοημάτων είναι ο στόχος προς τον οποίο πρέπει να τείνει η ιστορία, αν και δεν μπορεί ποτέ να τον φθάσει…
Πράγματι, ολόκληρο το έργο υποδηλώνει το ορθολογικό του χαρακτήρα… Όταν φέρνει στο φως, με αυστηρή ακρίβεια, ένα λεπτομερέστατο σύστημα από αίτια και αποτελέσματα, παραδέχεται, φυσικά, πως την πραγματικότητα την κυβερνούσαν αυτές οι λογικές αλληλουχίες. Μπορούμε μάλιστα να πούμε κάτι περισσότερο. Γιατί τα στοιχεία που προσπαθεί να βάλει σε τάξη, δεν έρχονται, σαν κάτι το αναπάντεχο, να παίξουν κάποιο ρόλο που θα μπορούσαμε μόνο να τον διαπιστώσουμε. Όσο γίνεται, ο Θουκυδίδης τα τοποθετεί μέσα σε ένα διαλεκτικό σύστημα. Υποδηλώνει ως ποιο βαθμό θα ήταν δυνατό από πριν να υπολογιστεί η σημασία τους, να προβλεφτεί η επίδρασή τους, να χρησιμοποιεί ή να διορθωθεί η παρέμβασή τους. Και γι’ αυτό παραδέχεται πως μπορεί να υπάρχουν ορισμένοι κανόνες, να υπάρχουν σταθερές, στις οποίες πρέπει, κανονικά να υπακούουν τα γεγονότα…
Στον τρόπο που αντικρίζει τη δράση , όπως και στην ιστορική μέθοδό του, ο Θουκυδίδης δείχνει τις ίδιες συνταιριασμένες τάσεις. Βάζει πάνω από όλα, τα δικαιώματα του ορθού λόγου και προσπαθεί με όλα τα μέσα να τα εξασφαλίσει όσο γίνεται περισσότερο. Ωστόσο, η πίστη με την οποία κάνει αυτή την προσπάθεια είναι ακόμα πιο αξιοθαύμαστη, γιατί, ποτέ, σε κανένα πεδίο, επειδή ακριβώς πιστεύει στη λογική, δεν ξεχνά τα όριά της.
J. de Romilly, Ιστορία και λόγος στον Θουκυδίδη, σελ.297-299, 301

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Η προσφορά του Ιπποκράτη

Ο Ιπποκράτης είναι ο πρώτος γιατρός που μετέβαλε την ιατρική από πρακτική τέχνη σε επιστήμη. Οξυδερκής, παρατηρητικότατος, και με απέραντο σεβασμό προς τους ασθενείς και την κοινωνική αποστολή του, έγινε το πρότυπο του καλού γιατρού και εκτιμήθηκε όσο κανένας άλλος για τη συμβολή του στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Εκτός από τα καθαρά επιστημονικά έργα του, που αποτελούν κατά κοινή ομολογία τη βάση της ιατρικής επιστήμης, στον Ιπποκράτη ανήκει και ο Όρκος, που απαγγέλλονταν από όσους ήθελαν να μυηθούν στην ιατρική επιστήμη. Του κειμένου αυτού μέρος απαγγέλλεται, όπως είναι γνωστό, και σήμερα από τους αποφοίτους των ιατρικών σχολών όλου του κόσμου.
Δ. Μονογυιού-Ν. Μπούρα, Αρχαίος Ελληνικός λόγος, σελ. 63 (Διασκευή)

Ο όρκος του Ιπποκράτη

Ορκίζομαι στο θεό Απόλλωνα το γιατρό και στο θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων των θεών και των θεαινών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο και τη συμφωνία αυτή.
Να θεωρώ το δάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου.
Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τους διδάσκω αυτή την τέχνη αν θέλουν να τη μάθουν, χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία.
Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους του δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο.
Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω.
Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα του κάνω μια τέτοια υπόδειξη. Επίσης, δεν θα εμπιστευθώ σε έγκυο γυναίκα μέσο που προκαλεί έκτρωση.
Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη την τέχνη μου. Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ το καθήκον αυτό στους ειδικούς της τέχνης.
Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από σεξουαλικές πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους.
Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να γίνουν δημοσίως γνωστά, δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά.
Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας με εκτιμούν πάντοτε οι άνθρωποι για τη ζωή και την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω το αντίθετο.

Ο Ιπποκράτης για τις χειρουργικές επεμβάσεις

Σε ό,τι αφορά τις χειρουργικές επεμβάσεις… το να είναι γρήγορες ή αργές είναι σωστό και στις δύο περιπτώσεις, γιατί χρησιμοποιούμε και τους δύο τρόπους. Σε όσες περιπτώσεις η χειρουργική επέμβαση απαιτεί μια τομή, πρέπει να την κάνουμε γρήγορα. Αυτό επιβάλλεται γιατί, επειδή οι ασθενείς πονούν, πρέπει η οδυνηρή επέμβαση να είναι όσο το δυνατό πιο σύντομη… Στις περιπτώσει όμως που πρέπει να γίνουν πολλές τομές, η επέμβαση πρέπει να είναι αργή, γιατί η σύντομη προκαλεί μεγάλο και συνεχή πόνο. Το διάστημα λοιπόν που μεσολαβεί ανάμεσα στις τομές δίνει κάποια ανακούφιση στους ασθενείς.
Ιπποκράτους, Περί Ιητρού, 5

ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ

Σεβασμός στις πατροπαράδοτες συνήθειες: η σπαρτιατική λιτότητα

Όταν ο ένδοξος ναύαρχος της Σπάρτης Λύσανδρος έφτασε στην Ιωνία για να αναλάβει την αρχηγία του σπαρτιατικού στόλου, οι Ίωνες του προσέφεραν πολλά δώρα, ανάμεσα στα οποία ένα μεγάλο ταψί με γλυκό κι ένα βόδι. Τότε ο Λύσανδρος κοίταξε το γλυκό και ρώτησε:
– Από τι είναι καμωμένο;
– Από μέλι, τυρί και άλλα υλικά, του απάντησαν
– Πάρτε το γρήγορα από δω! Αυτό δεν είναι τροφή ελεύθερου ανθρώπου. Να το δώσετε στους είλωτες.
Και κράτησε μόνο το βόδι, για να το μαγειρέψουν σύμφωνα με την πατροπαράδοτη σπαρτιατική συνήθεια.
Ε. Μιλλεούνη, Ανθολογία ιστορικών ανεκδότων

Το μοίρασμα της γης σε Σπαρτιάτες

Ένα από τα πιο τολμηρά μέτρα του Λυκούργου ήταν ότι ξαναμοίρασε τη γη στους σπαρτιάτες. Ο πλούτος είχε συγκεντρωθεί σε λίγους και πολλοί φτωχοί τριγύριζαν στην πόλη. Ο Λυκούργος έπεισε τους πολίτες να μοιράσουν όλα τα κτήματα από την αρχή και να ζήσουν όλοι μαζί με ίση περιουσία. Ακόμη τους ζήτησε κάθε μέρα να προσπαθούν να γίνονται καλύτεροι. Με τον τρόπο αυτό δεν θα υπήρχαν πλούσιοι και φτωχοί και θα σταματούσαν οι διαφορές και οι τσακωμοί μέσα στην κοινωνία.
Πλουτάρχου, Λυκούργος

Η σκληραγωγία των Σπαρτιατών

Οι Σπαρτιάτες μάθαιναν λίγα γράμματα, όσα τους ήταν απολύτως αναγκαία. Οι άλλη τους εκπαίδευση είχε σκοπό να τους κάνει καλούς πολίτες με υπακοή στους άρχοντες. Ακόμα να τους ασκήσει να υπομένουν τους κόπους και να νικούν στις μάχες. Για τους λόγους αυτούς, όσο μεγάλωναν τους έκαναν πιο σκληρή την άσκηση… Όταν γίνονταν 12 χρόνων, δεν φορούσαν πια χιτώνα αλλά μόνο ένα ιμάτιο και το καλοκαίρι και το χειμώνα.
Πλουτάρχου, Λυκούργος, 16

ΠΕΡΙΚΛΗΣ

Ο Περικλής και τα έργα στην Ακρόπολη

Μιλώντας κάποτε ο Περικλής στην Εκκλησία του δήμου έλεγε ότι τα έργα στην Ακρόπολη θα φέρουν στην πόλη δόξα και ταυτόχρονα θα οδηγήσουν στην πρόοδο, γιατί έτσι αναπτύσσονται οι τέχνες και δίνεται δουλειά στον κόσμο, και όλοι θα έχουν ένα εισόδημα και η πόλη θα φτιάχνει μεγάλα έργα και θα τρέφεται. Ωστόσο, οι αντίπαλοί του τον κατηγορούσαν και διαμαρτύρονταν ότι ξοδεύει τα χρήματα της πόλης. Τότε ο Περικλής ρώτησε το λαό αν νομίζει ότι έχουν ξοδευτεί πολλά και όταν φώναξαν «ναι, πολλά», τους είπε: «Τότε να πληρώσω εγώ γι’ αυτά, αλλά πάνω στα μνημεία θα γράψω το όνομά μου». Μετά από αυτό οι Αθηναίοι σταμάτησαν να τον κατηγορούν.
Πλουτάρχου, Περικλής

Η προσωπικότητα του Περικλή

Ο Περικλής είχε μεγάλο κύρος και μεγάλες ικανότητες, και αποδείχθηκε αναμφισβήτητα ανώτερος χρημάτων. Ήταν, γι’ αυτό σε θέση να συγκρατεί το λαό χωρίς να περιορίζει την ελευθερία του. Δεν παρασυρόταν από το λαό, αλλά εκείνος τον καθοδηγούσε. Δεν προσπαθούσε να αποκτήσει επιρροή με παράνομα μέσα και δεν κολάκευε το πλήθος με ρητορείες, κι είχε τόσο μεγάλο κύρος, ώστε μπορούσε να τους εναντιωθεί και να προκαλέσει την οργή τους. Όταν καταλάβαινε ότι οι συμπολίτες του, από υπεροψία, γίνονταν υπερβολικά τολμηροί, ενώ δεν το επέτρεπαν οι περιστάσεις, τους συγκρατούσε φοβίζοντάς τους με τα λόγια του κι όταν τους έβλεπε φοβισμένους χωρίς λόγο, τους έδινε θάρρος. Έτσι η πολιτεία φαινομενικά ήταν δημοκρατία, ενώ πραγματικά την κυβερνούσε ο πρώτος πολίτης της.
Θουκυδίδη Β΄, 8-10

Όχι μόνο η σκέψη του ήταν σοβαρή και ο λόγος του υψηλός και απαλλαγμένος από κάθε χυδαία και αδιάντροπη αισχρολογία, αλλά και του προσώπου του η έκφραση που δεν την αλλοίωνε το γέλιο, και το ήρεμο βάδισμα, και η σεμνή περιβολή του που δεν την ανατάραζε ποτέ καμιά βίαιη κίνηση όταν μιλούσε, και ο χαμηλός τόνος της φωνής του, όλα αυτά και πολλά άλλα παρόμοια προκαλούσαν το θαυμασμό όλων.
Προσπαθούσε να εναρμονίζει το λόγο του σύμφωνα με τον τρόπο που είχε οργανώσει τη ζωή του και σύμφωνα με το μεγαλείο των σκέψεών του, σαν ένα μουσικό όργανο που με το τέντωμα των χορδών του απηχούσε συχνά με περισσότερη δύναμη τη διδασκαλία του Αναξαγόρα και έδινε κατά κάποιο τρόπο στη ρητορική του ένα χρώμα από τις θεωρίες της φυσικής επιστήμης. Γιατί αυτό το «μεγάλο ύψος του πνεύματος και τη τελειότητα στην εκτέλεση των έργων», που, όπως λέει ο θείος Πλάτων, «προστέθηκαν στην έμφυτη ευφυΐα του», τα απόκτησε από τη φυσική επιστήμη και «παίρνοντας από αυτήν ό,τι ήταν πρόσφορο για την τέχνη των λόγων», αναδείχτηκε πολύ ανώτερος απ’ όλους τους άλλους. Σ’ αυτό, λένε, οφείλει και την επωνυμία «Ολύμπιος» που του δόθηκε.
Ενώ αυτός πλησίαζε πια στο θάνατο, καθισμένοι γύρω του οι επισημότεροι πολίτες και όσοι από τους φίλους του είχαν επιζήσει μιλούσαν για την αρετή και τη δύναμη που είχε και απαριθμούσαν τις πράξεις και τα πολλά του τρόπαια. Και ήταν εννιά τα τρόπαια που είχε στήσει από μέρος της Αθήνας σαν στρατηγός και νικητής. Τα έλεγαν αυτά μεταξύ τους, με την ιδέα πως αυτός είχε χάσει τις αισθήσεις του και δεν καταλάβαινε πια. Και όμως εκείνος πρόσεχε σε όλα όσα έλεγαν, τους έκοψε την ομιλία τους και τους είπε πως απορεί γιατί επαινούν και μνημονεύουν τα έργα του εκείνα που και η τύχη βοήθησε να γίνουν και που έχουν κάμει ήδη πολλοί στρατηγοί, δεν αναφέρουν όμως το καλύτερο και το σπουδαιότερο, ότι «Κανείς Αθηναίος δεν μαυροφόρεσε εξαιτίας μου».
Πλουτάρχου Περικλής, 5, 1/8, 1-3/38, 2-4.

Το ήθος του Περικλή

Αιτία της επιτυχίας του δεν ήταν απλώς η δύναμη του λόγου του, παρά, όπως λέει ο ιστορικός Θουκυδίδης, η υπόληψη που απόκτησε από τον τρόπο της ζωής του και η εμπιστοσύνη που κέρδισε σαν άνθρωπος ολοφάνερα και ολότελα αφιλόκερδος και ανώτερος από χρήματα. Ενώ την πόλη που ήταν μεγάλη την έκαμε τρισμέγαλη και απεριόριστα πλούσια και ενώ ξεπέρασε στη δύναμη πολλούς βασιλείς και τυράννους, που μερικοί μάλιστα άφησαν μεγάλη κληρονομιά στα παιδιά τους, εκείνος δεν αύξησε ούτε κατά μία δραχμή την περιουσία που του είχε αφήσει ο πατέρας του.
Πλουτάρχου Περικλής, 15, 3-4.

Η πολιτική του Περικλή

Επίσης έστειλε χίλιους κληρούχους στη Χερρόνησο, πεντακόσιους στη Νάξο, μισούς από αυτούς στην Άνδρο. Ακόμη έστειλε στη Θράκη χίλιους και άλλους στην Ιταλία, όταν ανοικοδομήθηκε η Σύβαρη, που από τότε ονομάστηκε Θούριοι. Και με αυτά που έκανε, ανακούφιζε τη πόλη από ένα όχλο αργό και φιλοτάραχο, βελτίωνε την οικονομική κατάσταση του λαού και συγχρόνως ίδρυσε σε επίκαιρα σημεία των συμμαχικών πόλεων οικισμούς Αθηναίων, που θα χρησίμευαν σαν επίφοβη φρουρά, για να συγκρατούν τους συμμάχους από κάθε απόπειρα αποστασίας.
Πλουτάρχου Περικλής, 11, 5-6

Το πολίτευμα της Αθήνας κατά τον 5ο αιώνα π.Χ.

Μετά από αυτά, όταν ο Περικλής έγινε αρχηγός των δημοκρατικών και φημίστηκε για πρώτη φορά αν και ακόμη νέος, επειδή κατηγόρησε τον Κίμωνα που έκανε τη λογοδοσία της στρατηγίας του, το πολίτευμα έγινε ακόμη πιο δημοκρατικό. Ο Περικλής αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο μερικές αρμοδιότητες και, κυρίως, έστρεψε τις προσπάθειες της πολιτείας στην οργάνωση της ναυτικής δυνάμεως. Τούτο είχε συνέπεια να αποκτήσει μεγαλύτερη τόλμη το πλήθος και να πάρει όλο και περισσότερες εξουσίες.
Αριστοτέλη Αθηναίων Πολιτεία, 27, 1

Το πολίτευμα που έχομε σε τίποτε δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές τους. Το πολίτευμά μας λέγεται δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά όλος ο λαός. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι μπροστά στο νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώματα όμως προτιμώνται εκείνοι που είναι ικανοί και τα αξίζουν και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη. Κανείς, αν τύχει και δεν έχει κοινωνική θέση ή αν είναι φτωχός, δεν εμποδίζεται για αυτό να υπηρετήσει την πολιτεία, αν έχει άξιο να προσφέρει.
Θουκυδίδη Β΄, 37, 1

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Παιδί ακόμη σκληραγωγήθηκε με τους συνομηλίκους του στην παλαίστρα και διδάχτηκε μουσική... Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας ... διηύθυνε τον χορό που παιάνιζε τα επινίκια. Κοντά στον Αισχύλο έμαθε την τέχνη της τραγωδίας. Στους δραματικούς αγώνες επέφερε πολλές καινοτομίες. Κατ’ αρχήν, επειδή ο ίδιος δεν είχε δυνατή φωνή, κατάργησε την υπόκριση του ποιητή (γιατί στο παρελθόν ο ποιητής έπαιρνε κι’ αυτός μέρος στην παράσταση). ... Λέγεται ότι, όταν ανεβάστηκε το έργο του Θάμυρις, πήρε την κιθάρα και έπαιξε ο ίδιος, για πρώτη και τελευταία φορά στη ζωή του. Γι’ αυτό και στην Ποικίλη Στοά* απεικονίζεται κρατώντας κιθάρα.
Ανωνύμου, Η ζωή του Σοφοκλή

*Η Ποικίλη (= ζωγραφισμένη) Στοά βρισκόταν στη βορειοανατολική πλευρά της αγοράς της Αθήνας και είχε πάρει το όνομά της από τους ζωγραφικούς πίνακες που την κοσμούσαν.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Μάθημα για το δίκαιο

Λίγο πριν από το θάνατο του Σωκράτη, ένας ένθερμος οπαδός του είπε στο φιλόσοφο:
– Πεθαίνεις άδικα!
– Θα προτιμούσες; λοιπόν, να πεθάνω δίκαια; απάντησε ο φιλόσοφος.
Ε. Μιλλεούνη, Ανθολογία ιστορικών ανεκδότων

Ο πιο σοφός άνθρωπος

Γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, το Μαντείο των Δελφών είχε θεωρήσει το Σωκράτη ως τον πιο σοφό άνθρωπο;
Γιατί ο Σωκράτης, όπως διαπίστωσε και ο ίδιος στις επαφές του με «ειδικούς», ήταν ο μόνος που γνώριζε και παραδεχόταν την άγνοιά του.
Χρ. Απ. Ράμμος, Αρχές Φιλοσοφίας

Ο Σωκράτης για το δίκαιο

Σωκράτης: Παραδεχόμαστε ότι με κανένα τρόπο δεν πρέπει να αδικούμε...;
Κρίτων: Το παραδεχόμαστε
Σωκράτης: Λοιπόν, σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αδικεί κανείς
Κρίτων: Όχι βέβαια
Σωκράτης: Και όταν αδικείται επομένως κάποιος, δεν πρέπει να ανταποδίδει την αδικία, όπως οι πολλοί νομίζουν, επειδή βέβαια σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει κανείς να αδικεί.
Πλάτωνος, Κρίτων, κεφ. 10

Η φιλοσοφία του Σωκράτη

Ο Σωκράτης συζητούσε πάντοτε για τα ανθρώπινα ζητήματα και εξέταζε τι είναι ευσεβές και τι ασεβές, τι ωραίο και τι άσχημο, τι δίκαιο και τι άδικο, τι φρονιμάδα και τι παραφροσύνη, τι ανδρεία και τι δειλία, τι πόλη, ποιος είναι ικανός να ασχολείται με τα ζητήματα της πόλης, τι είναι εξουσία ανθρώπων, ποιος είναι κατάλληλος να κυβερνά, καθώς και για όλα τα άλλα που όσοι τα ξέρουν πίστευε ότι είναι ωραίοι και ενάρετοι, ενώ όσοι τα αγνοούν θα μπορούσε να θεωρηθούν όμοιοι με δούλους.
Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, Α, 1

ΦΕΙΔΙΑΣ

Η απόδειξη του Φειδία

Ο Φειδίας είχε και εχθρούς, που τον ζήλευαν για τη δόξα του. Γι’ αυτό τον κατηγόρησαν πως είχε κλέψει ένα μέρος από το χρυσάφι που του είχε δώσει η πόλη, για να φτιάξει το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Ο Φειδίας έβγαλε τότε τα χρυσά μέρη, που είχε προβλέψει να τα κάμει κινητά, τα ζύγισε και απέδειξε την αθωότητά του.
Πλουτάρχου Περικλής, 32 (διασκευή)

«(Λένε κάποιοι ότι) τα μάρμαρα πάρθηκαν με νόμιμη διαδικασία. Ρωτώ αν η δωροδοκία και εξαχρείωση (=διαφθορά, ανηθικότητα) είναι νόμιμη διαδικασία.... Είναι νόμιμο να διαπραγματεύεται (ο λόρδος Έλγιν) με τους Τούρκους για το πιο πολύτιμο από τα ελληνικά υπάρχοντα, όταν η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από τουρκικό ζυγό;...
(Δεν ζητούμε να αδειάσουν τα μουσεία), ζητούμε ένα αναπόσπαστο μέρος κτηρίου που ακρωτηριάστηκε. Σε όλο τον κόσμο το όνομα της πατρίδας μας είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον Παρθενώνα. Ζητούμε απλώς κάτι μοναδικό, κάτι απαράμιλλο, κάτι ιδιαίτερο της ταυτότητάς μας. Αν υπήρχε ο παραμικρός κίνδυνος για τα μουσεία, τότε γιατί το διεθνές συμβούλιο των μουσείων πρότεινε μια «ανοιχτόμυαλη στάση» στα μέλη του; [...] ... Την ημέρα που θα επιστραφούν τα μάρμαρα, στην Αθήνα θα υπάρχει έτοιμο να τα δεχτεί ένα όμορφο μουσείο με τα πιο προηγμένα συστήματα ασφάλειας και συντήρησης, δίπλα στην Ακρόπολη».
Λόγος της Μελίνας Μερκούρη στην OXFORD UNION τον Ιούνιο του 1986.

ΦΙΛΙΠΠΟΣ

Η προσωπικότητα του Φιλίππου

Ο Φίλιππος έδειχνε εξαιρετική δύναμη θέλησης και αυτοπεποίθησης, εξουσίαζε τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες του, ενώ ζούσε πολύ κοντά τους και πολεμούσε στην πρώτη γραμμή του μετώπου σε όλη τη σταδιοδρομία του, αν και τραυματίστηκε εφτά φορές, έμεινε κουτσός και τυφλώθηκε από το ένα του μάτι. Ο θεός που ιδιαίτερα λάτρευε ήταν ο Ερμής, ο θεός της επινοητικότητας. Οι εχθροί του ισχυρίζονταν ότι ο Φίλιππος χρησιμοποιούσε τη λεκτική απάτη κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του και νίκησε τους Αθηναίους με το ίδιο το δικό τους παιχνίδι, τη διπλοπροσωπία. Εκεί που το μακεδονικό χρυσάφι μπορούσε να κερδίσει μια πόλη, ο Φίλιππος προτιμούσε να μη σπαταλάει τη ζωή των στρατιωτών του. Κέρδιζε έτσι την αγάπη τους.
Nicholas Hammond, Το θαύμα που δημιούργησε η Μακεδονία, Αθήνα 1995, σ. 194

Ο θάνατος του Φιλίππου

Επειδή ο Φίλιππος σχεδίαζε να απουσιάσει σε εκστρατεία, κανόνισε να κάνει το γάμο της κόρης του Κλεοπάτρας και του Αλέξανδρου της Ηπείρου, για να ενώσει τις βασιλικές οικογένειες των Μολοσσών και των Μακεδόνων… Η κορύφωση της όλης τελετής ήταν σε εξέλιξη τις πρωινές ώρες της καθορισμένης ημέρας, όταν η αντιπροσωπεία όλων των απεσταλμένων είχε πάρει θέσεις στο θέατρο των Αιγών… Ο Φίλιππος φορώντας λευκό χιτώνα προχώρησε προς την πάροδο του θεάτρου, ενώ οι βασιλικοί φρουροί και οι υπασπιστές στάθηκαν λίγο παράμερα από αυτόν, ώστε όλοι οι καλεσμένοι να βλέπουν το βασιλιά. Καθώς οι καλεσμένοι τον επευφημούσαν, ένας από τους υπασπιστές του έτρεξε προς τα εμπρός και τον χτύπησε θανάσιμα. Αυτός ήταν ο Παυσανίας, ένας; ανώτερος αξιωματούχος του.
Nicholas Hammond, Το θαύμα που δημιούργησε η Μακεδονία, Αθήνα 1995, σ. 189