ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< άβαξ = πλάκα
1. Η πλάκα όπου έγραφαν οι μαθητές: "το αβάκιο ήταν ο πίνακας των μαθητών του Βυζαντίου".
2. Αριθμητήριο με σφαιρίδια.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< στερ. α + γράφω
1. Ο αμαθής, αυτός που δεν ξέρει γράμματα, γραφή και ανάγνωση: "ελάχιστοι είναι εντελώς αγράμματοι στην Ελλάδα".
2. Ο ημιμαθής.
αντίθετα: μορφωμένος, γραμματισμένος, διαβασμένος

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< άγω = οδηγώ
Ανατροφή, καθοδήγηση, εκπαίδευση (π.χ. "έδωσε στα παιδιά του τη σωστή αγωγή" ).

Η ανύψωση, (στο Βυζάντιο) η εκπαίδευση, η ανατροφή, η μόρφωση.

Ο αμόρφωτος, ο κακομαθημένος, αυτός που δεν έχει σωστή ανατροφή.

1. Άγνοια ανάγνωσης και γραφής, αγραμματοσύνη ("προσπαθεί ο ΟΗΕ, ώστε να εκλείψει ο αναλφαβητισμός από τις υπανάπτυκτες χώρες").
2. Έλλειψη κάθε στοιχείου εκπαίδευσης.
Αντίθετα: μόρφωση, παιδεία.

• Τύποι βιβλίων: Η παλαιότερη μορφή βιβλίου είναι το ρολό, που διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες, αλλά σιγά-σιγά αντικαταστάθηκε από τον κώδικα - βιβλίο, που στην αρχή ήταν μια περγαμηνή διπλωμένη στα δύο (δύο φύλλα) και στη συνέχεια εξελίχθηκε γρήγορα σε αριθμημένα τετράδια που περιελάμβαναν τέσσερα διπλωμένα φύλλα, δηλαδή 16 σελίδες. Με τη μορφή κώδικα τον 4ο αιώνα μ.Χ. είναι γραμμένα τα 3/4 των χριστιανικών κειμένων.
• Πώς γράφονταν τα βιβλία; Όλοι οι τύποι βιβλίων γράφονταν στο χέρι. Αν το βιβλίο είχε τη μορφή ρολού, ο γραφέας δε χρησιμοποιούσε τραπέζι, αλλά έγραφε ακουμπώντας το ρολό στα γόνατα, αφού πρώτα εξασφάλιζε η σταθερότητα με ένα μικρό βάθρο που τοποθετούσε στ πόδια του. Από τον 5ο αιώνα εμφανίστηκαν οι πρώτοι γραφείς καθισμένοι μπροστά σε τραπέζι.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:<βιβλίο + θήκη < θέτω
1. Θήκη βιβλίων, έπιπλο στο οποίο τοποθετούνται και φυλάγονται τα βιβλία ταξινομημένα με μια ορισμένη τάξη: "η βιβλιοθήκη που αγόρασα, αν και μικρή, χώρε σε όλα τα βιβλία μου.
2. Συλλογή βιβλίων ιδιώτη, σχολής, ιδρύματος για ιδιωτική ή δημόσια χρήση, ανάλογα: "χτες έμεινα για πολύ στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου".
3. Σειρά βιβλίων με ορισμένο θέμα ή κοινή έκδοση: "λαογραφική βιβλιοθήκη".

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< γλύφω = σκαλίζω + κατάλ. -ιδα
Όργανο με το οποίο σκαλίζουμε, γλύφανο, σμίλη.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< γλάσσα - γλάζω < κλάζω = παράγω ήχο οξύ και διαπεραστικό
Το σύνολο των λέξεων και των φράσεων τις οποίες μεταχειρίζεται ένας λαός ή μια ομάδα ανθρώπων για να συνεννοείται προφορικά ή γραπτά: "ελληνική γλώσσα", "προφορική γλώσσα". Γενικότερα, κάθε μέσο που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να συνεννοούνται ("γλώσσα των τυφλών", "η γλώσσα των ματιών" κ.λπ.).

Στο Βυζάντιο υπήρχαν η μεγαλογράμματη γραφή, η γραφή δηλαδή που χρησιμοποιεί κεφαλαία γράμματα και η μικρογράμματη γραφή, που χρησιμοποιεί μικρά γράμματα.

• Τι ακριβώς ήταν η μεγαλογράμματη και τι η μικρογράμματη γραφή; Η μεγαλογράμματη (ή κεφαλαία) γραφή εμφανίστηκε μαζί με τους παπύρους και όλα τα γράμματά της έχουν το ίδιο ύψος, μορφή μεγάλη, ακουμπούν στη γραμμή της γραφής και εγγράφονται όλα σε ένα τετράγωνο. Οι λέξεις ούτε χωρίζονται ούτε τονίζονται. Τον 9ο αιώνα αυτή η γραφή σε κάποια χειρόγραφα κλίνει προς τα δεξιά. Τον ίδιο αιώνα εμφανίζεται μια άλλη κεφαλαιογράμματη γραφή με μικρότερες διαστάσεις, στην οποία χρησιμοποιείται στίξη, καθώς και τόνοι. Πολύ σύντομα αυτή η γραφή νοθεύεται και γίνεται ημικεφαλαιογράμματη. Το πιο παλιό χειρόγραφο μικρογράμματης γραφής είναι του 835. Περιέχει το κείμενο των Ευαγγελίων και βρίσκεται στην Πετρούπολη της Ρωσίας. Από τα μέσα του 8ου αιώνα σταθεροποιούνται τα χαρακτηριστικά της μικρογράμματης γραφής.
• Για ποιους λόγους καθιερώθηκε η μικρογράμματη αντί της μεγαλογράμματης γραφής στο Βυζάντιο; Για λόγους οικονομίας χρόνου αλλά και υλικών γραφής/αντιγραφής. Τόσο ο πάπυρος όσο και η περγαμηνή που τον αντικατέστησε ως υλικά γραφής στοίχιζαν πολύ ακριβά.

Τα μέσα γραφής
Η πένα είναι ένα καλάμι με μυτερό άκρο, το οποίο ο γραφέας βουτάει στο μελανοδοχείο (από πέτρα μέταλλο ή ελεφαντοστό). Η μελάνη παρασκευαζόταν από καπνιά και κόμμι, από ξύλο, από κουκούτσια καρπών από ασβεστοποιημένα υλικά και ίσως και από μελάνι σουπιάς. Από τον 4ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε και μια καφεκίτρινη μελάνη - πιο ανθεκτική - από ζουμί κηκίδων βελανιδιάς. Από όλα τα χρώματα οι βυζαντινοί προτιμούσαν το χρυσό. Χρειαζόταν επίσης ένα μαχαιράκι-ξύστρα για την πένα - καλάμι, ένας σπόγγος για να σκουπίζεται το μελάνι, φύλλα από περγαμηνή, πάπυρο ή χαρτί.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< γραφίς < γράφω
1. Όργανο με το οποίο γράφουμε, η πένα.
2. Όργανο με το οποίο χαράζουμε, ιχνογραφούμε ή ζωγραφίζουμε.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< γράμμα < γράφω
Το σύνολο των νόμων και κανόνων που διέπουν τη γλώσσα, η εφαρμογή των οποίων οδηγεί στη σωστή προφορική και γραπτή χρήση της, καθώς και το βιβλίο στο οποίο είναι γραμμένα τα συμπεράσματα της γραμματικής επιστήμης, το βιβλίο που περιλαβαίνει τους κανόνες μιας γλώσσας.

Ο ερμηνευτής, ο κριτικός των κειμένων των συγγραφέων ("Αλεξανδρινοί γραμματικοί").

Ο δάσκαλος για τα στοιχειώδη πρώτα γράμματα.

Η γενική μόρφωση.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< εκ + παίδευση < παιδεύω
1. Η ενέργεια και το αποτέλεσμα του εκπαιδεύω, η σωματική και πνευματική αγωγή, η ανατροφή, η παιδεία, η μόρφωση, η διαπαιδαγώγηση ("η εκπαίδευση πρέπει να προετοιμάζει ενάρετους πολίτες").
2. Η με καθορισμένο σχέδιο διδασκαλία και διαπαιδαγώγηση, που γίνεται από τους ενήλικους στα παιδιά, με σκοπό την καλλιέργεια του πνεύματος, της ψυχής (με διδασκαλία μουσικής κ.ά.) και του σώματός τους (με τη γυμναστική), ώστε το παιδί να έχει προετοιμαστεί και να βγει στην κοινωνία ικανό να ανταποκριθεί στην αποστολή του μέσα σ' αυτή.
3. Η μόρφωση που δίνει το σχολείο, η παιδεία.
4. Ορισμένο στάδιο, μορφή ή φάση της εκπαίδευσης, δηλ. α) "στοιχειώδης ή πρωτοβάθμια εκπαίδευση", η μόρφωση που δίνει το δημοτικό σχολείο, β) "μέση εκπαίδευση", η μόρφωση που δίνει το γυμνάσιο και το λύκειο, γ) "ανώτατη εκπαίδευση", η μόρφωση που δίνει το πανεπιστήμιο, δ) "δημόσια εκπαίδευση", η μόρφωση που δίνουν τα σχολεία του κράτους, ε) "ιδιωτική εκπαίδευση", η μόρφωση που δίνουν τα ιδιωτικά σχολεία με πληρωμή.
5. (παιδαγ.) Η από μέρους των εκπαιδευτικών λειτουργών συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια για την πνευματική και ψυχική μόρφωση της νεότερης γενιάς.

Η ανατροφή και η μόρφωση των παιδιών
Εκτός από τα ιδιωτικά σχολεία υπήρχαν και δωρεάν σχολεία για τα ορφανά παιδιά. Στο Βυζάντιο οι ανώτατες σχολές (Πανεπιστήμια), ήταν εξέλιξη των αρχαίων φιλοσοφικών σχολών, με αρκετά πλούσιο πρόγραμμα σπουδών. Μετά τον 11ο αιώνα από τα Πανεπιστήμια δεν αποκλείονταν οι γυναίκες.

Εκπαίδευση και Σχολεία στο Βυζάντιο Αμαλίας Κ. Ηλιάδη, Φιλολόγου-Ιστορικού, ΜΑ Βυζαντινής Ιστορίας
Η Εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν κρατικά οργανωμένη, όπως την εννοούμε σήμερα, ούτε ομοιόμορφη σ' όλη τη διάρκεια των έντεκα και παραπάνω αιώνων ζωής του Βυζαντίου. Ακόμη, το Βυζαντινό Κράτος ποτέ δεν είχε για μεγάλη χρονική διάρκεια την ίδια έκταση ούτε οι πολίτες του είχαν ομοιογένεια. Έτσι, π.χ. κατά την πρώτη περίοδο, ένας υπήκοος του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης μπορούσε να έχει γεννηθεί στην Αθήνα που κυριαρχούσε η ελληνική κλασσική παιδεία, ενώ άλλοι ζούσαν σε περιοχές όπου η εκπαίδευση είχε τα τοπικά της χαρακτηριστικά.
Ο θρησκευτικός παράγοντας που η επιρροή του ήταν τόσο έντονη, καθόρισε και το σκοπό της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο: Βασική επιδίωξη ήταν η μόρφωση χριστιανών πολιτών, που να είναι σε θέση να εκπληρώνουν τα καθήκοντά τους προς την εκκλησία και την πολιτεία. Επειδή δεν υπήρχε εκ μέρους του κράτους οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ούτε οι πολίτες είχαν υποχρέωση να στέλνουν τα παιδιά τους σε σχολεία, ο καθένας ενδιαφερόταν, ανάλογα με την οικονομική του κατάσταση, για τις σπουδές των παιδιών του, ενώ η πολιτεία και η εκκλησία φρόντιζαν μόνο για εκείνους που ήθελαν να τύχουν αγωγής και παιδείας. Έτσι η εκκλησία αναλάμβανε κυρίως τη στοιχειώδη εκπαίδευση, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, ενώ η Πολιτεία απ' την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για την «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ' όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Ωστόσο, η εκκλησία ασκούσε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων αλλά και πολύ αργότερα, τον σημαντικό της ρόλο σ' όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Γενικά, όλοι οι βυζαντινοί είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση και σεβασμό προς την εκπαίδευση. Τη θεωρούσαν ως το πρώτο από τα αγαθά που μπορούσαν να κατέχουν και το οποίο δε θα τους «πρόδιδε» ποτέ. Γι' αυτό οι πατέρες φρόντιζαν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Τα παιδιά, μετά από τα έξι ή επτά τους χρόνια πήγαιναν στα σχολεία για να μάθουν τα πρώτα τους γράμματα που ονομάζονταν Προπαιδεία των μαθημάτων και πιο συχνά Ιερά Γράμματα, επειδή οι δάσκαλοι της στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν οι πιο πολλοί κληρικοί και μοναχοί και δίδασκαν το αλφάβητο, τον συλλαβισμό, την ανάγνωση και τη γραφή μέσα από εκκλησιαστικά, ως επί το πλείστον, κείμενα. Οι μαθητές διδάσκονταν, μ' αυτή τη μεθοδολογία, στοιχεία γραμματικής, αριθμητική, αρχαία ιστορία, μυθολογία, ωδική και θρησκευτικά. Εκείνος που δίδασκε τα πρώτα στοιχεία καλούνταν στοιχευτής ή γραμματιστής κι εκείνος που δίδασκε αριθμητική, δηλαδή το «ψηφίζειν», λεγόταν ψηφιστής.
Ειδικά κτίρια για τα σχολεία, και μάλιστα της στοιχειώδους εκπαίδευσης, δεν υπήρχαν. Ως αίθουσες διδασκαλίας χρησίμευαν δωμάτια στον περίβολο των εκκλησιών, σε νάρθηκες, όπως επίσης και σε οικήματα κοντά σε μοναστήρια.

Εγκύκλια Παίδευση
Μετά από τρία ή τέσσερα χρόνια το παιδί τέλειωνε το σχολείο του γραμματιστή, δηλαδή της πρώτης βαθμίδας, και όποιος ήθελε και μπορούσε να συνεχίσει τις σπουδές του πήγαινε στο σχολείο του Γραμματικού για την Εγκύκλιο Παίδευση. Η δεύτερη αυτή βαθμίδα ήταν ανώτερη από την προηγούμενη και οι γνώσεις που πρόσφερε ήταν απαραίτητες για 'κείνον που επεδίωκε να μπει σε κρατική υπηρεσία και με τον καιρό να πάρει ένα ανώτερο αξίωμα στην πολιτεία. Τα τρία, λοιπόν, στάδια της γνώσης και της μόρφωσης οδηγούσαν το μαθητή σε πνευματική και κοινωνική άνοδο και εξέλιξη.
Το πρώτο βασικό στάδιο της διδασκαλίας της γραμματικής είχε ως σκοπό την άριστη κατά το δυνατό γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Στη συνέχεια οι μαθητές άρχιζαν να μελετούν ποιητές. Από τους ποιητές προτιμούνταν οι επικοί, και κυρίως ο Όμηρος. Επίσης διδάσκονταν Ησίοδο, Πίνδαρο, Αρχίλοχο, τραγικούς (Αισχύλο, Ευριπίδη, Σοφοκλή), και αργότερα και κωμικούς (Αριστοφάνη). Κοντά σε αυτούς μελετούσαν και έργα χριστιανών ποιητών, όπως τα «έπη» του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Ακολουθούσε η διδασκαλία των πεζών συγγραφέων, Ξενοφώντα, Ηροδότου, Θουκυδίδη, Πλουτάρχου και άλλων, καθώς και της Ιστορίας, Πολιτικής και Εκκλησιαστικής.
Το δεύτερο στάδιο άρχιζε με την Ρητορική, για την οποία οι Βυζαντινοί είχαν εκτίμηση, διότι ήταν πολύ χρήσιμη μάθηση και τέχνη. Ήταν απαραίτητη γνώση τόσο για τους κληρικούς, που θα κήρυτταν το θείο λόγο από τον άμβωνα, όσο και τους πολιτικούς-διπλωμάτες, που θα έπρεπε να πείθουν στις διαπραγματεύσεις τους, και τους δικηγόρους, για να είναι πειστικοί στα δικαστήρια.
Το τρίτο στάδιο αποτελούσε η φιλοσοφία, ως επιστέγασμα της εγκύκλιας μόρφωσης. Σ' αυτό διδάσκονταν η Λογική, η Ηθική, η Δογματική και η Μεταφυσική. Στη Φιλοσοφία ανήκαν τα μαθηματικά ή αλλιώς η «Μαθηματική επιστήμη» και η τετρακτύς: η Αριθμητική, η Μουσική, η Γεωμετρία και η Αστρονομία.
Αναγκαίο μάθημα ακόμη ήταν η Οξυγραφία ή Σημειογραφία, δηλαδή στενογραφία και ταχυγραφία, διότι για να γίνει κάποιος γραμματέας (Νοτάριος) στο δημόσιο έπρεπε να ξέρει να γράφει γρήγορα και σωστά ό,τι του υπαγόρευαν.
Η φοίτηση στα σχολεία της εγκύκλιας εκπαίδευσης διαρκούσε τέσσερα έως πέντε χρόνια. Όσοι τελείωναν και ένιωθαν τις δυνάμεις τους αρκετές, είχαν το δικαίωμα να πάνε στην ανώτατη ή πανεπιστημιακή εκπαίδευση για περισσότερες ακόμη σπουδές.
Η εκκλησία και η πολιτεία είχαν πολλές απαιτήσεις από τους δασκάλους και τους καθηγητές. Ζητούσαν να γνωρίζουν πολύ καλά τα αντικείμενα της διδασκαλίας τους, να είναι πράοι και φιλάνθρωποι, πρότυπα αρετής διδάσκοντας με το παράδειγμά τους. Να αγαπούν τους μαθητές και να θυσιάζονται για αυτούς. Αν και οι απαιτήσεις ήταν πολλές, οι αμοιβές ήταν μικρές. Προσπαθούσαν με κάποιους «συνδυασμούς» να βελτιώσουν την κατάστασή τους, όμως έμεναν φτωχοί. Κατά την διάρκεια του σχολικού έτους υπήρχαν πολλές γιορτές που διέκοπταν τα μαθήματα και ξεκούραζαν τους μαθητές.

Η παιδεία και οι γυναίκες
Πάντως, οι γνώσεις μας για την παιδεία των αγοριών στο Βυζάντιο είναι αρκετές, οπωσδήποτε περισσότερες από όσα γνωρίζουμε για την εκπαίδευση των κοριτσιών. Οι ιστορικές πηγές γύρω από αυτό το θέμα είναι περιορισμένες. Έτσι δεν γνωρίζουμε με πληρότητα τι δυνατότητες υπήρχαν για την μόρφωση των γυναικών, αν και στη Βυζαντινή Ιστορία αναφέρονται πολλές μορφωμένες γυναίκες.
Μερικοί ιστορικοί θεωρούν ότι δεν υπήρχαν πουθενά σχολεία γυναικών στο Βυζάντιο και κατά κανόνα τα κορίτσια δεν είχαν την ίδια εκπαίδευση με τους άνδρες. Άλλοι όμως ιστορικοί, ερευνώντας τις πηγές, διαπίστωσαν ότι ήδη από τον 4ο αιώνα υπήρχαν δάσκαλοι κοριτσιών και ήταν δυνατό στις μεσαίες κοινωνικές τάξεις να τα στέλνουν μαζί με τα αγόρια στο σχολείο του Γραμματιστή (στοιχειώδης εκπαίδευση), για να μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν. Είναι βέβαιο ακόμα ότι τα κορίτσια, που ανήκαν σε πλουσιότερες τάξεις, έπαιρναν την ίδια περίπου μόρφωση με τα αδέρφια τους καθώς η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι από ιδιωτικούς δασκάλους, αλλά οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε σε ανώτατο Πανεπιστήμιο. Παρ' όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντούμε πολλές φωτισμένες γυναίκες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια όπως η Υπατία (370-415 μ.Χ.) στην Αλεξάνδρεια, φαινόμενο μοναδικό πανεπιστήμονος γυναίκας, η Πουλχερία, η αδερφή του Θεοδοσίου Β', και η σύζυγός του Αθηναΐδα-Ευδοκία, κόρη του Αθηναίου φιλοσόφου Λεοντίου (Ε' αιώνα), η οποία συντέλεσε στη σύνταξη των νόμων του, η ποιήτρια Κασσιανή (Θ' αιώνος), σπουδαία υμνωδός της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η μεγάλη ιστορικός Άννα η Κομνηνή, συγγραφέας του ιστορικού έργου Αλεξιάς, όπου εξιστορεί τα συμβάντα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πατέρα της Αλεξίου Α' του Κομνηνού. Αυτή ήταν ερασιτέχνης γιατρός και, σύμφωνα με τις πηγές, γνώριζε τόσα πολλά για την ιατρική, όσα κι ένας επαγγελματίας γιατρός. Κι άλλες γυναίκες, εκτός από την παραπάνω, υπήρχαν, που είχαν αρκετές και σοβαρές γνώσεις Ιατρικής και εργάζονταν, όπου όμως είχαν ίση θέση δίπλα στους άνδρες συναδέλφους τους.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:< επί + στήμη < ίστημι
Η πλήρης και ακριβής γνώση κάποιου θέματος. Ακριβέστερα, η συστηματική και μεθοδική έρευνα σε κάποιο συγκεκριμένο τομέα και η γνώση που προκύπτει απ' αυτή την έρευνα.

1. Το φυτό καλάμι.
2. Πένα που τη χρησιμοποιούσαν για γράψιμο.

Η ελαφρόπετρα, αλλιώς κίσσηρη.

1. Το στερεό σώμα που έχει κυκλική ή ελλειψοειδή βάση και που οι παράλληλες προς τη βάση του τομές είναι ίσες.
2. Το χειρόγραφο από περγαμηνή ή πάπυρο που είναι τυλιγμένο γύρω από ένα ραβδί.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: κωδικ (ελλ. μεσν. λ. κώδιξ< λατ. λ. codex = κορμός δέντρου, στέλεχος) -ας (φιλολογικά)
α) Σύνολο χειρόγραφων φύλλων περγαμηνής ή χαρτιού τα οποία έχουν το σχήμα βιβλίου.
β) (συνεκδ.) Χειρόγραφο έργο σε πάπυρο ή περγαμηνή σε αντιδιαστολή με τον κύλινδρο.
γ) Ονομασία σπάνιων χειρογράφων που είναι καταχωρημένα σε μια βιβλιοθήκη: "βενετικός κώδικας".

(το αρσενικό ως ουσιαστικό) Ο άνθρωπος των γραμμάτων, ο μορφωμένος, ο διανοούμενος ("οι λόγιοι προωθούν την εξέλιξη της επιστήμης").

1. Η ζωγραφική αναπαράσταση, προσώπου ή αντικείμενου, μικρών διαστάσεων, που συνήθως διακοσμεί μεσαιωνικά χειρόγραφα.
2. Εικόνα πολύ μικρών διαστάσεων και εξαιρετικής λεπτότητας, η σμικρυμένη απομίμηση, αλλιώς μινιατούρα ("είχε στον τοίχο κρεμασμένες διάφορες μικρογραφίες").

Η ανατροφή, η καθοδήγηση, η εκπαίδευση των παιδιών.

α) Αυτός που φροντίζει για την ανατροφή και την εκπαίδευση του μικρού παιδιού.
β) Ο δάσκαλος, ο καθηγητής.
γ) (μτφ.) Αυτός που ασκεί επίδραση στους άλλους και μάλιστα στο σύνολο της κοινωνίας.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:παν (παν) - επιστημ (επιστήμη) -ιο
Το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα που ερευνά, προάγει και διδάσκει συστηματικά τις επιστήμες.

1. Η ενεργητική και συνειδητή λειτουργία της διαμόρφωσης του ανθρώπου ως ατομικής προσωπικότητας και ως κοινωνικής ύπαρξης, η εκπαίδευση.
2. (κατ' επέκτ.) Η μόρφωση, η πνευματική καλλιέργεια ("είναι άνθρωπος υψηλής παιδείας").

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: ΑΜΝ παλιμ (πάλιν*) -ψησ (ψήχω*) -τος

Παλίμψηστο: Η έλλειψη περγαμηνής προκάλεσε επανειλημμένα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα την ανάγκη να ξαναχρησιμοποιηθούν τα ήδη γραμμένα φύλλα παλαιότερων χειρογράφων. Αφού τα έπλεναν και τα έξυναν για να σβήσουν την προηγούμενη γραφή, τα ξαναέγραφαν. Αυτά πήραν την ονομασία παλίμψηστα, από τις λέξεις πάλιν + ψέχω= πάλι ξύνω. Για χειρόγραφα, λοιπόν, παλίμψηστος σημαίνει αυτός του οποίου η αρχική γραφή έχει αποξεστεί, για να μπει στη θέση της μια δεύτερη.

1. Φυτό που καλλιεργούνταν στην Αίγυπτο και από το στέλεχός του με κατάλληλη επεξεργασία παραγόταν φύλλα επάνω στα οποία έγραφαν. Το πολύτιμο αυτό φυτό καλλιεργήθηκε και στη Σικελία και η καλλιέργειά του εξακολούθησε ως το 13ο αιώνα. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες τον χρησιμοποιούσαν για τα πρακτικά τους και για τα έγγραφά τους. Ο πάπυρος αρχικά κατασκευαζόταν σε ρολά. Ήταν δηλαδή είδος φυτού απ' τα φύλλα του οποίου κατασκευάζονταν στην αρχαιότητα γραφική ύλη.
2. (συνεκδ.) Το κείμενο που είναι γραμμένο πάνω σε πάπυρο.

1. Υλικό από επεξεργασία δερμάτων αιγοπροβάτων ή βοοειδών επάνω στο οποίο έγραφαν. Ονομάστηκε έτσι από την Πέργαμο της Μ. Ασίας, στην οποία από το 2ο αι. π.Χ. άρχισε η συστηματική παραγωγή του. Τον 4ο μ.Χ. αιώνα η περγαμηνή επικράτησε σε σχέση με τον πάπυρο και αντικαταστάθηκε οριστικά με το χαρτί κατά το 13ο αιώνα.
2. "Φυτική περγαμηνή ή περγαμηνός χάρτης ή παπύρινη περγαμηνή", χαρτί που κατασκευάζεται χημικά με επίδραση θειικού οξέος πάνω σε συνηθισμένο χαρτί, χρησιμοποιείται σε επίσημα έγγραφα, διπλώματα κ.λπ.
3. (συνεκδ.) α) το χειρόγραφο από περγαμηνή, β) τίτλος σπουδών, βραβείο, πτυχίο κ.ά. γραμμένος σε τεχνητή περγαμηνή.

Το χαρτί το εισήγαγαν στη Μεσόγειο οι Άραβες, που το δανείστηκαν από τους Κινέζους τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Οι Βυζαντινοί το χρησιμοποίησαν λίγο αργότερα. Στην αρχή ανταγωνιζόταν την περγαμηνή. Μετά το 13ο αιώνα μ.Χ. το δυτικό χαρτί, κυρίως από την Ιταλία, έγινε το μοναδικό μέσο γραφής.

1. Ο,τιδήποτε είναι γραμμένο με το χέρι, σε αντίθεση με το έντυπο.
2. (συνεκδ.) Το φύλλο χαρτιού ή άλλη γραφική ύλη που περιέχει το κείμενο που είναι γραμμένο με το χέρι.
3. (κατ' επέκτ.) Το πρωτότυπο ενός έγγραφου.
4. (φιλολ.) Στην παλαιογραφία, κομμάτι πάπυρου, μεμβράνης, χαρτιού κ.λπ. που περιέχει γραπτό κείμενο γραμμένο με το χέρι.
Αντίθετα: τυπωμένο, έντυπο.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: ψαλ (ψάλλω) -τήρι
α) Λειτουργικό βιβλίο που περιέχει το βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης και διαιρείται σε είκοσι καθίσματα.
β) (συνεκδ.) Το βιβλίο των ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης.
γ) (κατ' επέκτ.) Ο χώρος αριστερά και δεξιά της ωραίας Πύλης της εκκλησίας από όπου ψάλλουν οι ψάλτες.

1. Η τέχνη και η τεχνική της σύνθεσης εικόνων και διακοσμητικών σχημάτων με μικρές έγχρωμες πρισματικές ή στρογγυλεμένες ψηφίδες, πάνω σε οποιαδήποτε επιφάνεια.
2. (συνεκδ.) Η εικόνα ή παράσταση που γίνεται με την παραπάνω τεχνική.