ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ

ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟΥ

1) Σχεδιασμός και φιλοσοφία

Ο σχεδιασμός του εκπαιδευτικού λογισμικού του μαθήματος των Θρησκευτικών των τάξεων Ε΄ και Στ΄ του Δημοτικού Σχολείου έχει γίνει σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, τις απαιτήσεις του Διαθεματικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών, και τις οδηγίες του Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών Θρησκευτικών των αντίστοιχων Τάξεων του Δημοτικού Σχολείου (Φ.Ε.Κ. 303, 13/3/2003, τεύχος δεύτερο). Επομένως ακολουθεί τους στόχους και τη μεθοδολογία της διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών, όπως έχει οριστεί γι’ αυτές τις σχολικές βαθμίδες.

Σκοπός του δεν είναι, σε καμία περίπτωση, να αντικαταστήσει το σχολικό βιβλίο, αλλά να το εμπλουτίσει, να διευρύνει τους διδακτικούς του στόχους και παράλληλα να δημιουργήσει ένα περιβάλλον μάθησης ευχάριστο και δημιουργικό για τους μικρούς μαθητές και να συνεπικουρήσει τον παιδαγωγό στο δύσκολο έργο του για ουσιαστική και βιωματική διδασκαλία.

Έχει γίνει συνειδητή και επίπονη προσπάθεια τόσο οι προσφερόμενες γνώσεις όσο και η γλωσσική έκφραση να ανταποκρίνονται στο νοητικό επίπεδο και τις εμπειρίες των μαθητών. Συγχρόνως λήφθηκαν υπόψη τόσο το σύγχρονο πολιτισμικό περιβάλλον όσο και οι ιδιαιτερότητες που μπορεί να συναντήσουν οι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί στις τάξεις τους.

Το λογισμικό έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με τις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις που θέλουν:

§ Την εξατομίκευση της διδασκαλίας σε συνδυασμό με την ομαδική εργασία μέσα στην τάξη.

§ Την αυτενέργεια των μαθητών και την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

§ Τη διαθεματική προσέγγιση του μαθήματος των Θρησκευτικών.

Ο παιδαγωγός καλείται να συνεργασθεί με τους μαθητές για να υλοποιήσει τους πολύπλευρους στόχους του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού λογισμικού. Με την ενεργητική του παρουσία προτρέπεται να μετατρέψει την τάξη σε ένα εργαστήριο συνεργατικής μάθησης.

Στους μαθητές δίνεται η ευκαιρία, αντί να παρακολουθούν παθητικά το εκπαιδευτικό λογισμικό, να συμμετέχουν ενεργά και μέσα από τις ασκήσεις και τις προτάσεις για αυτενέργεια - που δίνονται σε όλες τις ενότητες - να διευρύνουν τις γνώσεις και τους ορίζοντες της κριτικής τους σκέψης.

Το εκπαιδευτικό αυτό λογισμικό δεν έχει γίνει, απλώς για να δείξει κάποιες εικόνες και ακούσματα, αλλά να μεταφέρει το μήνυμα της Ορθόδοξης Χριστιανικής μας Πίστης, που είναι κατ’ ουσία μια πρόταση ζωής. Ο μαθητής με την καθοδήγηση του δασκάλου του έχει τη δυνατότητα, να εκτελέσει πρωτότυπες δικές του εργασίες, να τις τυπώσει και να τις σχολιάσει στην τάξη, με τη συνεργασία των συμμαθητών του. Επίσης, με την ηλεκτρονική κατηγοριοποίηση των επεξεργασμένων ενοτήτων επιδιώκεται οι μαθητές να υιοθετήσουν μια ειλικρινή στάση ζωής, που θα χαρακτηρίζεται από υγιή πίστη, συνεργατικό πνεύμα, αγωνιστική διάθεση και αγάπη για την αλήθεια. Επικεντρωθήκαμε λοιπόν, στο να παρουσιάσουμε με εύληπτο τρόπο κάποιες από τις βασικές αλήθειες του Χριστιανισμού, που δίνουν ελπίδα, νόημα και περιεχόμενο στη ζωή μας. Τονίσαμε παράλληλα, ότι η ορθόδοξη πίστη οφείλει να αποδέχεται και να σέβεται τις θρησκευτικές αντιλήψεις των άλλων, ιδιαίτερα σήμερα, που οι μαθητές καλούνται να ζήσουν σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον.

Επιπλέον μέσα από τη σπονδυλωτή διάρθρωση των ενοτήτων, με την προσθήκη υποενοτήτων, καθώς και με τις διάφορες δραστηριότητες που καλούνται οι μαθητές να υλοποιήσουν, αναπτύσσεται η φαντασία και η δημιουργικότητα τους. Συνηθίζουν δηλαδή στη διαδικασία οικοδόμησης της γνώσης μέσα από δυναμικές πρακτικές επίλυσης προβλημάτων.

Η προσπάθεια των σχεδιαστών του λογισμικού επομένως, είναι να δημιουργήσουν τα κίνητρα εκείνα, που όπως λέει και η παιδαγωγική επιστήμη, είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος μάθησης. Τα κίνητρα αυτά είναι η διαδραστικότητα, η αυτενέργεια και η συνάφεια του γνωστικού αντικειμένου με την καθημερινή ζωή. Επίσης η διαθεματικότητα, δηλαδή ο συνδυασμός διαφορετικών γνώσεων από τα επιμέρους διδασκόμενα μαθήματα και ο συσχετισμός τους με το περιεχόμενο της εκάστοτε διδακτικής ενότητας αποτελούν συνειδητά βασικές επιλογές στη διαμόρφωση των περιεχομένων του λογισμικού.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού δε συρρικνώνεται, αλλά διαφοροποιείται. Ο δάσκαλος είναι εκείνος, ο οποίος εμπνέει συντονίζει και καθοδηγεί το μαθητή προς τη γνώση. Ταυτόχρονα βοηθά τον μαθητή, αφού ανακαλύψει τη γνώση να την αξιολογήσει, να την κρίνει και να την αξιοποιήσει. Το παρόν εκπαιδευτικό λογισμικό σε καμία περίπτωση δεν καταργεί το δάσκαλο. Τον θεωρεί ουσιαστικό και βασικό συνεργάτη, πνευματικό οδηγό και συνοδοιπόρο που θα βοηθήσει τους μαθητές τόσο στην αυτόνομη όσο και στη συνεργατική μάθηση ενεργοποιώντας εκούσια τον καθοδηγητικό και συντονιστικό του ρόλο.

Το ηλεκτρονικά μορφοποιημένο υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ή κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας των αντίστοιχων ενοτήτων από το βιβλίο είτε και μετά την ολοκλήρωση της διδασκαλίας τους, κατά την κρίση του δασκάλου και σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες που έχει η κάθε ενότητα. Ο δάσκαλος μπορεί ακόμα επιλεκτικά, να χρησιμοποιήσει το λογισμικό για να προγραμματίσει τη διδασκαλία κάποιων ενοτήτων αλλά και να βοηθηθεί στην σύνταξη των δικών του φύλλων εργασίας και των μέσων αξιολόγησης για τους μαθητές.

Προσπαθήσαμε το υλικό να δίνεται στους μαθητές με όσο το δυνατό πιο ευχάριστο τρόπο καθώς και με οπτικές κλιμακώσεις που να κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον τους. Έτσι χρησιμοποιήθηκαν ποικίλα και φωτεινά χρώματα εκεί που κρίθηκε αναγκαίο, ενώ σε άλλες περιπτώσεις σκοτεινά φόντα που καθοδηγούν την εστίαση του οπτικού νεύρου σε κεντρικά σημεία της οθόνης, όπου και εικονοποιείται το βασικό υλικό προς επεξεργασία και μάθηση.

Ταυτόχρονα, προχωρήσαμε στην αφηγηματική παρουσίαση κάποιων από τα κείμενα προς μελέτη και επενδύσαμε μουσικά, χαρακτηριστικά μέρη των ενοτήτων, άλλα με ορχηστική μουσική και άλλα με βυζαντινούς ύμνους.

2) Δομή

Το λογισμικό έχει οικοδομηθεί με βάση ένα δοθέν αρχικό σενάριο, το οποίο περιλαμβάνει δώδεκα (12) ενότητες που αποτελούν και το περιεχόμενο των ενοτήτων του Αναλυτικού Προγράμματος της Ε΄ και Στ΄ Δημοτικού. (Η δωδέκατη ενότητα που τιτλοφορείται «Επίκαιρα θέματα» περιλαμβάνει την παρουσίαση: «Τα Πάθη και η Ανάσταση του Χριστού»).

Στην εισαγωγική εικόνα (intro) εμφανίζεται η Εκκλησία της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη και αμέσως μετά ο Παντοκράτορας από το εσωτερικό του τρούλου του Ναού. Περιφερειακά αυτού του σταθερού κεντρικού άξονα που σχηματοποιεί, κατά ένα τρόπο, τον πυρήνα της χριστοκεντρικής εκκλησιαστικής ζωής μας, διαμορφώθηκε ένα πολύ-ακτινικό δίκτυο τίτλων.

Κάθε ακτίνα αντιστοιχεί σε μία από τις 12 βασικές ενότητες του Αναλυτικού Προγράμματος (main menu), οι οποίες έχουν ομαδοποιηθεί σε δύο κατηγορίες: α) Οι Χριστιανοί στον Αγώνα της Ζωής {Ε΄ Τάξη} και β) Αναζητώντας την Αλήθεια στη Ζωή μας {ΣΤ΄ Τάξη}.

Τιτλοφορούμε την κάθε ενότητα με τον τρόπο που ορίζεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα. Επιλέξαμε αυτή τη μέθοδο κατηγοριοποίησης του υλικού μας για δύο λόγους. Πρώτον για να αποφύγουμε τις παρανοήσεις από τους εκπαιδευτικούς ή τους μαθητές, καθώς μ’ αυτή την παρουσίαση θα μπορούν, όταν επεξεργάζονται την ανάλογη ενότητα του βιβλίου, να ανατρέχουν άμεσα στο βοηθητικό ηλεκτρονικό υλικό, για να συλλέξουν περισσότερες πληροφορίες για κάποια θέματα. Δεύτερον για να κάνουμε πιο εύκολη την πλοήγηση και των δύο στο δενδρικά σχηματοποιημένο υλικό και στις επιμέρους υποενότητες.

Οι 12 βασικές ενότητες είναι οι εξής:

1. Οι αγώνες στη ζωή μας – Άγιο Όρος.

2. Αγωνιστές και μάρτυρες.

3. Αγώνας για την αλλαγή του εαυτού μας.

4. Δημιουργώντας έναν όμορφο κόσμο.

5. Αγώνες για έναν κόσμο ανθρωπινότερο.

6. Η αναζήτηση και η φανέρωση της αλήθειας.

7. Η αλήθεια καταγράφεται.

8. Αλήθειες που δίδαξε ο Χριστός.

9. Το Σύμβολο της Πίστεως.

10. Ζώντας μαζί την αλήθεια.

11. Ετερόδοξοι και αλλόθρησκοι.

12. Επίκαιρα θέματα – Τα Πάθη και η Ανάσταση του Χριστού.

3) Υποενότητες

Σ’ αυτό το σημείο θεωρούμε απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι οι υποενότητες που έχουν διαμορφωθεί καλύπτουν μέρος των θεματικών ενοτήτων, των διδακτικών εγχειριδίων. Δηλαδή προχωρήσαμε στην επιλεκτική αλλά σε βάθος ανάπτυξη κάποιων απ’ αυτές, που κρίναμε ότι παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους μαθητές και ταυτόχρονα που θεωρήσαμε ότι έχουν τις προδιαγραφές για ηλεκτρονική μοντελοποίηση και οπτικοποίηση.

Η προσεκτική επιλογή κρίθηκε αναγκαία, ώστε το τελικό υλικό να ανταποκρίνεται στον αρχικό στόχο αυτής της προσπάθειας, που ήταν η μορφοποίηση ενός βοηθητικού και συμπληρωματικού υλικού για τον μαθητή και τον δάσκαλο και σίγουρα όχι η δημιουργία ενός ηλεκτρονικού βιβλίου που θα αντικαταστήσει το έντυπο εγχειρίδιο.

4) Διαθεματικότητα

Ένας από τους βασικούς γνώμονες επιλογής των υποενοτήτων για επεξεργασία καθώς και της ανθολόγησης του υλικού (κείμενα, αγιογραφίες, ζωγραφικοί πίνακες, φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες) που αξιοποιήθηκε-χρησιμοποιήθηκε ήταν να δίνονται όσο το δυνατό περισσότερες ευκαιρίες για διαθεματικές προεκτάσεις και προσεγγίσεις.

Σε κάθε θεματική υποενότητα προσπαθήσαμε να παραβάλουμε αρκετές διασυνδέσεις, του προς επεξεργασία υλικού, με άλλα μαθήματα που διδάσκονται οι μαθητές του δημοτικού. Ταυτόχρονα βασικά σημεία και των δώδεκα ενοτήτων συνδέονται ηλεκτρονικά μεταξύ τους και σχηματίζουν έτσι ένα ενεργό δίκτυο πληροφοριών, με πολλαπλές κατευθύνσεις από ενότητα σε ενότητα, που σίγουρα προκαλεί το ενδιαφέρον των μικρών μαθητών και συντελεί αποφασιστικά στη συναίσθηση της στενής σχέσης όλων των περιοχών της γνώσης αλλά και γενικά της επιστήμης.

Μ’ αυτούς τους τρόπους είμαστε πεπεισμένοι, ότι μπορούμε να πετύχουμε την ποθούμενη ολιστική θεώρηση της γνώσης που πρέπει να προσφέρεται στα σχολεία μας και κυρίως να αποφύγουμε την υπερβολική εξειδίκευση της, με τις απευκταίες συνέπειες όπως η αδιαφορία για συγκεκριμένα μαθήματα και η άποψη ότι ορισμένα προσφέρουν απλά στατικές και μη αξιοποιήσιμες στο παρόν και στο μέλλον πληροφορίες.

Για την ανάλυση των διαθεματικών δυνατοτήτων κατά ενότητες μπορείτε να ανατρέξετε στο τρίτο μέρος αυτού του εντύπου.

5) Γλωσσάριο

Με ιδιαίτερη επιμέλεια μορφοποιήσαμε ένα ειδικό γλωσσάριο με λήμματα από όλες τις ενότητες. Επιδιώκουμε μέσα από τη χρήση του, οι μαθητές να έρθουν σε επαφή με λέξεις και όρους, που δεν είναι τόσο συνηθισμένες στην καθημερινή τους επικοινωνία. Με τη μελέτη του θα διευρύνουν το λεξιλόγιο τους, ενώ συνάμα θα αποκτήσουν μία πρώτη επαφή με τις θεολογικές έννοιες.

Το γεγονός ότι το γλωσσάριο είναι ένα βοήθημα, στο οποίο μπορεί να ανατρέχει κάποιος και με ευκολία και γρηγοράδα να παίρνει πληροφορίες για λέξεις και τη σημασία τους, μας οδήγησε στο να επιλέξουμε μία απλή, σύντομη και επεξηγηματική γραφή, που να ανταποκρίνεται όμως στο αναπτυσσόμενο γνωστικό επίπεδο των παιδιών στα οποία απευθυνόμαστε.

6) Δικτυακοί Τόποι

Μέσα στην όλη οπτική του εγχειρήματος μας για ζωντανή, ενδιαφέρουσα και διαδραστική χρήση του προς μάθηση υλικού σε κάθε βασική ενότητα παραθέτουμε πλούσιο κατάλογο από προσεκτικά επιλεγμένους δικτυακούς τόπους τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού φορέα. Με τη βοήθεια και την επίβλεψη του δασκάλου, οι μαθητές μπορούν να τους επισκεφθούν και να συλλέξουν περισσότερες πληροφορίες για τα ζητήματα της καθημερινότητας και για τη σύνδεση τους με βασικές θεολογικές έννοιες. Επίσης μ’ αυτό τον τρόπο θα μπορέσουν να έρθουν σε άμεση επαφή και να εγκλιματιστούν στον τρόπο χρήσης της συνεχώς ανανεώσιμης τράπεζας πληροφοριών που ονομάζουμε παγκόσμιο δικτυακό ιστό και παράλληλα να ενημερωθούν πάνω στην πράξη για τις άπειρες δυνατότητες μάθησης και επικοινωνίας που προσφέρει.

7) Δραστηριότητες – Εργασίες και Διαδραστικότητα

Ιδιαίτερο βάρος δώσαμε στη διαμόρφωση δραστηριοτήτων και εργασιών σε κάθε ενότητα που επεξεργαστήκαμε, με βασικό γνώμονα την επίτευξη των στόχων της αυτενεργούς μάθησης. Τις ομαδοποιήσαμε κάτω από τον πιο γνώριμο τίτλο “Ασκήσεις”.

Εάν και η ηλεκτρονική μορφοποίηση του υλικού δίνει από μόνη της πολλές δυνατότητες για διαδραστικότητα, προσθέσαμε ποικίλες δραστηριότητες με γνώμονα την προσφορά ευκαιριών για δράση των ίδιων των μαθητών. Αναφέρουμε ορισμένες απ’ αυτές, όπως ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών, που κυρίως στοχεύουν στην αναγνώριση και στην τελική αφομοίωση των γνωστικών πληροφοριών, οι οποίες προσφέρθηκαν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των θεμάτων. Επίσης προσεγγίσαμε την κάλυψη της ανάγκης για ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών με την εκτεταμένη χρήση των ερωτήσεων ανοικτού τύπου, που έχουν εδώ, κυρίως τη θέση των ασκήσεων-πρότυπα για τους δασκάλους, βάση των οποίων μπορούν να διαμορφώσουν νέες δικές τους.

Στο ίδιο κλίμα προσφέρουμε θέματα για συζήτηση και περαιτέρω προβληματισμό των παιδιών - όχι μόνο στη σχολική τάξη - που βασίστηκαν στην προώθηση και την ευρύτερη χρήση της τεχνικής του καταιγισμού ιδεών, που όλο και περισσότερο χρησιμοποιείται σήμερα. Προτείνουμε ακόμα, σχεδόν σε κάθε ενότητα, σειρά δραστηριοτήτων που υπαγορεύουν τη συνεργασία των μαθητών και την εκμάθηση των δεξιοτήτων της επικοινωνίας, που με τη σειρά της απαιτεί την ελεύθερη έκφραση των απόψεων όλων (είτε συμφωνούν, είτε διαφωνούν μεταξύ τους) με τελικό στόχο την καρποφόρα συμμετοχική σύσκεψη και την εξεύρεση κοινά αποδεκτών λύσεων και αποφάσεων. Παραθέτουμε ταυτόχρονα και προτάσεις για δραστηριότητες που αφορούν το σύνολο της τάξης, όπως την ομαδική επίσκεψη σε μουσεία και σε ιδρύματα πολιτιστικής αξίας και προσφοράς.

Με τις παραπάνω ομάδες ασκήσεων και δραστηριοτήτων δεν επιδιώκουμε να υποβαθμίσουμε το δυναμικό ρόλο του δασκάλου. Απλά του προσφέρουμε ενδεικτικές προτάσεις για διαδραστικές δραστηριότητες, τις οποίες σε καμία περίπτωση δεν του τις επιβάλλουμε. Ο εκπαιδευτικός μπορεί και πρέπει με αφορμή τις προσφερόμενες ασκήσεις, να σχηματοποιήσει τις δικές του, σύμφωνα με την αρχή της εξατομικευμένης μάθησης, το εν γένει γνωστικό δυναμικό της τάξης, την αναπτυξιακή πορεία των μαθητών του και τους μαθησιακούς στόχους που το σχολικό πρόγραμμα αλλά και ο ίδιος έχουν θέσει.

8) Βιβλιογραφία

Σε κάθε ενότητα που αναπτύξαμε παρουσιάζουμε και την ανάλογη βιβλιογραφία που ανταποκρίνεται στα προς επεξεργασία θέματα. Η επιλεκτική παράθεση αυτής (ελληνική και ξενόγλωσση) δίνει τη δυνατότητα τόσο στους εκπαιδευτικούς, όσο και στους μαθητές να έρθουν σε επαφή με μέρος από την πλούσια βιβλιογραφική παραγωγή που καλύπτει όλες τις πτυχές του πολιτισμού μας, πάντα σε συνάρτηση με την ορθόδοξη θεολογική πραγματικότητα.

Ευελπιστούμε ότι κι αυτό το υλικό με τη σειρά του, παρόλη την εκ των πραγμάτων στατική παρουσίαση του (κατάλογος, αλφαβητικής μορφής) θα φανερώσει τη δυναμική παρουσία της θεολογικής προσφοράς στον άνθρωπο και παράλληλα θα αποτελέσει το έναυσμα για περαιτέρω προβληματισμό και μελέτη και άλλων συγγραμμάτων. Και σ’ αυτή την περίπτωση επομένως, η δοθείσα βιβλιογραφία, που προσφέρεται με διαφορετικό χρωματικό και σχεδιαστικό φόντο για κάθε ενότητα, αποτελεί τον πνευματικό καμβά τον οποίο ο δάσκαλος καλείται να χρωματίσει με καινούργιο βιβλιογραφικό υλικό σε συνεργασία με τον μαθητή και ο δεύτερος να χρησιμοποιήσει ενεργητικά συνειδητοποιώντας ότι η αναζήτηση της γνώσης ποτέ δε σταματά.