ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΠΟΝΗΜΑΤΟΣ, ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗΣ – ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΚΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΕΣ Σ’ αυτό το μέρος γίνεται προσπάθεια σε μία επί χάρτου ξενάγηση ο αναγνώστης-χρήστης του εκπαιδευτικού λογισμικού να μπορέσει να αποκτήσει μία σφαιρική γνώση της διάρθρωσης του ηλεκτρονικού υλικού, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί σε δώδεκα χαρακτηριστικές ενότητες. Παρουσιάζουμε αναλυτικά την κάθε μία με έμφαση στην κινητήρια στοχοθεσία, στις προτάσεις για την ευκολότερη χρήση του υλικού και στις ποικίλες δραστηριότητες διαθεματικής σύνδεσης – σύνθεσης. Α’) Οι αγώνες στη ζωή μας – Άγιο Όρος Στην ενότητα αυτή βασικό θέμα προς επεξεργασία είναι η έννοια του καθημερινού αγώνα. Γίνεται προσπάθεια οι μικροί μαθητές να συνειδητοποιήσουν την αξία του αγώνα ως πρωταρχικό στοιχείο της ζωής όλων των ανθρώπων, με αναφορά στο καθημερινό πρακτικό πλαίσιο παίζω, συμμετέχω, συναγωνίζομαι, αγωνίζομαι. Ταυτόχρονα έχοντας ως απτό παράδειγμα τον αγώνα του ίδιου του Χριστού και των μαθητών του (όπως μαθαίνουν από τα θρησκευτικά μαθήματα όλων των τάξεων του δημοτικού), προτρέπονται στον να αγωνίζονται με χαρά, επιμονή και υπομονή, έχοντας ως κέντρο του αγώνα τους την αγάπη. Στη συνέχεια για να έχουν τα παιδιά μία πρώτη γνωριμία με ένα διαφορετικό αλλά και παράλληλο δρόμο του αγώνα της αγάπης, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μία εικονική αγωνιστική πορεία με τίτλο «Ταξίδι στο Άγιο Όρος». Στόχος μας να ανακαλύψουμε πτυχές από την πολύπλευρη ζωή των μοναχών και να περιηγηθούμε στο Αγιορείτικο φυσικό περιβάλλον, αλλά και στην αρχιτεκτονική και στην τέχνη των μονών του. Κατά την περιήγηση μας στην Αθωνική πολιτεία, με άξονα τη διαθεματικότητα οι μαθητές έρχονται σε επαφή με το μάθημα της Ιστορίας (Αρχαίας, Ρωμαϊκής και κυρίως Βυζαντινής) και ειδικότερα της Ιστορίας της Τέχνης, καθώς επίσης με το μάθημα της Αισθητική Αγωγής (Καλλιτεχνικών) και τέλος με το μάθημα της Γεωγραφίας, και της Μελέτης και της Προστασίας του Περιβάλλοντος. > Στην ενότητα αυτή πρέπει να τονιστεί στα παιδιά, ότι έχουν τη μοναδική ευκαιρία και τη δυνατότητα να κάνουν ένα ταξίδι στο χρόνο, μιας και η ζωή των μοναχών δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά εδώ και αιώνες. Επίσης μπορεί να γίνει συζήτηση στην τάξη, για το πώς η αρμονική συμβίωση ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος επιφέρει τη βελτίωση της ζωής του και βοηθάει στην πνευματική του ανάταση. Δίνεται μ’ αυτό τον τρόπο στους μαθητές το ορατό και ευπρόσιτο παράδειγμα του πως να αγαπούν και να προστατεύουν το φυσικό περιβάλλον, συνδέοντας άρρηκτα αυτό το μάθημα με την Περιβαλλοντική (Μελέτη Περιβάλλοντος) και τη Φυσική Ιστορία. > Τέλος οι μοναδικοί καλλιτεχνικοί θησαυροί του Αγίου Όρους συνδέουν το συγκεκριμένο μάθημα με την Ιστορία της Τέχνης και το μάθημα της Αισθητικής Αγωγής (Καλλιτεχνικών). Β’) Αγωνιστές και μάρτυρες Στην ενότητα επιδιώκεται να παρουσιασθεί ο ηρωισμός, η αγωνιστικότητα και η προσφορά των μαρτύρων αλλά και όλων των Αγίων της Εκκλησίας μας. Οι Άγιοι παρουσιάζονται ως εκείνοι που υλοποίησαν, έκαναν τρόπο ζωής τις αλήθειες που δίδαξε ο Χριστός (υπάρχει στο σημείο αυτό διασύνδεση με τη συγκεκριμένη ενότητα), τις αλήθειες του Ευαγγελίου. Ο διδακτικός στόχος είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές ότι οι Άγιοι δεν είναι απόκοσμες και υπερφυσικές υπάρξεις. Είναι άνθρωποι καθημερινοί σαν και μας με δυσκολίες περίπου σαν τις δικές μας (ίσως και περισσότερες), που με την αγάπη και τον αγώνα τους έγιναν πραγματικά φίλοι του Χριστού και των ανθρώπων. Μέσα από το υλικό της ενότητας προβάλλουν οι Άγιοι, ως πρότυπα που μπορούν να συναρπάσουν και να συγκινήσουν και τους σημερινούς ανθρώπους και ιδιαίτερα τους σύγχρονους μαθητές. Γι’ αυτό και η συγκεκριμένη ενότητα είναι ένα κάλεσμα προς μίμηση. Οι μαθητές στην καθημερινή τους ζωή, στις μικρές και μεγάλες στιγμές της ζωής τους καλούνται σύμφωνα με τις δυνάμεις τους, και εφόσον το θέλουν, να μιμηθούν μέσα από τους δικούς τους αγώνες τους Αγίους. Οι Άγιοι με τη σειρά τους θα τους χαρίσουν την παραμυθία, δηλαδή την παρηγοριά ότι δεν είναι μόνοι στις δύσκολες ώρες, αφού είναι οι συμπαραστάτες των ανθρώπων και οι εμψυχωτές τους στον «καλό αγώνα». Η ξενάγηση των μαθητών στο «γαλαξία» των Αγίων ξεκινάει με τους προφήτες, τους Αποστόλους και τους Μάρτυρες των πρώτων αιώνων. Το ταξίδι στο χρόνο συνεχίζεται με τα παιδιά μάρτυρες, με τους Τρεις Ιεράρχες, τους Νεομάρτυρες και τους συγχρόνους Αγίους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στους Νεομάρτυρες και στους Αγίους της Ελλάδας καθώς και στον ιδιαίτερο τρόπο (γιορτές, πανηγύρια κ.α.) που τιμάμε τους Αγίους στην Πατρίδα μας. Το όνομα που παίρνει ο κάθε Έλληνας με τη βάπτισή του, η ημέρα της γιορτής του, που συμπίπτει με την ημέρα γιορτής του Αγίου του, οι γιορτές της πόλης του, που γιορτάζει την ημέρα του πολιούχου της Αγίου, συνδέουν τους σημερινούς μαθητές με την ιστορία και τη ζωή των Αγίων. Ξεχωριστή βέβαια θέση στην καρδιά όλων των πιστών κατέχει η Παναγία μας, η μητέρα του Χριστού μας, για τις γιορτές της οποίας γίνεται ξεχωριστή μνεία. Ακολουθούν οι δραστηριότητες. Σ’ αυτές οι μαθητές καλούνται διαδραστικά να γνωρίσουν τους αγώνες του Αγίου, του οποίου έχουν το όνομα ή της ημέρας των γενεθλίων τους. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις υποδεικνύονται οι ανάλογες διασυνδέσεις στις ιστοσελίδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Εκκλησίας της Ελλάδος. Στη συνέχεια καλούνται οι μαθητές απαντώντας σε ερωτήσεις να εντοπίσουν κάποιους Αγίους και να συνεισφέρουν στη δημιουργία της εικόνας τους εκτυπώνοντας και χρωματίζοντας την. Ακόμη καλούνται να εντοπίσουν την αντίστοιχη εικόνα για κάθε γιορτή της Παναγίας μας. Τέλος με τις ασκήσεις παρωθούνται οι μαθητές στην καλύτερη γνωριμία με τα έθιμα του λαού μας και τους τοπικούς Αγίους της περιοχής τους. Κύριος στόχος αυτής της ενότητας είναι να επιτευχθεί η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συμμετοχή του μαθητή στην κάθε πτυχή αυτής της ύλης, που αφορά στους Αγίους. Οι μαθητές με τη συνδρομή του δασκάλου μπορούν να κατασκευάσουν μία αφίσα (μορφή κολάζ ή μέσω του ηλεκτρονικού υπολογιστή) από χάρτινες εικόνες των Αγίων, των οποίων έχουν πάρει τα ονόματα. Ακόμη θα μπορούσε ο δάσκαλος πέρα από τις διαδραστικές ασκήσεις που υπάρχουν στην ενότητα να αναθέσει και μία ή περισσότερες από τις παρακάτω ασκήσεις-δραστηριότητες προκειμένου οι μαθητές να αφομοιώσουν καλύτερα την ενότητα: 1. Ποιος είναι ο πολιούχος Άγιος της πόλης σου. Διηγήσου τον βίο του. Να αναφερθείς ακόμη στις εκδηλώσεις (πανηγύρια, γιορτές, εκθέσεις και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις) που γίνονται προς τιμήν του πολιούχου της πόλης σου. 2. Πότε γιορτάζουν οι Μαρίες (ανύπαντρες- παντρεμένες) και οι Παναγιώτηδες; 3. Να βρεις ονομασίες της Παναγίας. (π.χ Παναγία η Γλυκοφιλούσα, Παναγία της Τήνου, Παναγία Ρόδον το Αμάραντον…). 4. Ποιοι ναοί και μοναστήρια στην περιοχή σου είναι αφιερωμένοι στην Παναγία και πότε γιορτάζουν; 5. Να αναφερθείς σε πανηγύρια προς τιμή Αγίων τόσο του τόπου κατοικίας σου ή κάποιου άλλου τόπου που γνωρίζεις. Γ’) Αγώνας για την αλλαγή του εαυτού μας Στην ενότητα αυτή τονίζεται ότι το δύσκολο και καθημερινό έργο της αλλαγής του εαυτού μας χρειάζεται από μέρους μας διαρκή αγώνα με επιμονή και υπομονή. Βεβαιώνονται οι μικροί μαθητές τόσο για τη βοηθητική παρουσία του Θεού – Πατρός σ’ αυτής τους την προσπάθεια, όσο και για το αξιέπαινο αυτού του αγώνα. Παράλληλα γίνεται μικρή αναφορά στο κακό του κόσμου και στην αδυναμία του ανθρώπου να το αντιμετωπίσει μόνος του. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ένα από τα σημαντικότερα παράδειγμα αλλαγής όχι απλά στάσης ζωής, αλλά και του συνολικού εαυτού, αυτό του Απόστολου Παύλου. Παρατίθεται η μεταστροφή, η βιογραφία, οι περιοδείες, του Αποστόλου των Εθνών καθώς και οι επιστολές του. Παρουσιάζεται δηλαδή σε ενότητες η ζωή, η δράση και η επιστολογραφία του Αποστόλου Παύλου. Ταυτόχρονα με τη χρήση μίας μορφής διαδραστικού χάρτη (κίνηση με τον κέρσορα στις διάφορες πόλεις-στάσεις του Παύλου) το ηλεκτρονικό μάθημα οδηγεί το παιδί σε μία πρώτη παιγνιώδη γνωριμία με το χώρο της λεκάνης της Μεσογείου. Επίσης με την καταγραφή του συνόλου των Επιστολών του Αποστόλου Παύλου και τη συνοπτική αναφορά στους παραλήπτες και στο περιεχόμενο της κάθε μίας οι μικροί μαθητές μαθαίνουν για τα προβλήματα που επικρατούσαν στις κοινωνίες των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Μπορούν λοιπόν να συγκρίνουν αυτά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στη δική τους καθημερινή πραγματικότητα και έτσι έμμεσα προτρέπονται στο να προχωρήσουν δυναμικά στην εύρεση εφαρμόσιμων σύγχρονων προτάσεων-λύσεων. Ταυτόχρονα έρχονται σε μία πρώτη γνωριμία με τα βιβλία της Καινής Διαθήκης και με το θεολογικό πλούτο που αυτά εμπερικλείουν. Κάποιες από τις ασκήσεις συνδέουν την υποενότητα με αυτή της εκκλησιαστικής τέχνης, καθώς ζητούν από το μαθητή να μελετήσει σειρά αγιογραφιών και φορητών εικόνων, να προβληματιστεί και να απαντήσει σε ορισμένες ερωτήσεις, που δίνονται με τη μορφή ανοικτού και κλειστού τύπου. Δ’) Δημιουργώντας έναν όμορφο κόσμο Το σενάριο του παρόντος εκπαιδευτικού λογισμικού με τις υποενότητες Αρχιτεκτονική, Εικονογραφία, Υμνολογία και Μουσική δίνει στο μαθητή τη δυνατότητα ανάκλησης, συμπλήρωσης και εμπέδωσης των γνώσεων που αποκόμισε από το σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου «Δημιουργώντας έναν όμορφο κόσμο» των Θρησκευτικών της Ε΄ τάξης. Οι μαθητές με τη βοήθεια του δασκάλου τους επισκέπτονται βάσεις δεδομένων και πληροφορούνται γύρω από 3 ενότητες: την Αρχιτεκτονική της Εκκλησίας, την Εικονογραφία και την Υμνολογία-Μουσική. Από την αρχική οθόνη ο μαθητής, με διαδοχικές επιλογές μπορεί να διεισδύσει σε κάθε μια από τις ενότητες και είτε να αντλήσει πληροφοριακό υλικό, είτε να προσπαθήσει να απαντήσει στις ασκήσεις. Επιπλέον μέσα από τις δραστηριότητες που προτείνονται, ο δάσκαλος μπορεί να διαπιστώνει την πρόοδο των μαθητών του και να σχεδιάζει δικές του ενέργειες, ανάλογα με το επίπεδο της τάξης του. Επίσης κατά την ηλεκτρονική περιπλάνηση στον χώρο της βυζαντινής τέχνης, που είναι και η τέχνη η οποία έχει υιοθετηθεί από την Εκκλησία, εκ των πραγμάτων οι μαθητές έρχονται σε επαφή με βασικές γνώσεις της Βυζαντινής Ιστορίας, των Θρησκευτικών των προηγούμενων αλλά και των επομένων τάξεων, των Μαθηματικών, της Γεωγραφίας, της Μελέτης Περιβάλλοντος, των Καλλιτεχνικών και φυσικά του μαθήματος της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών. > Οι μαθητές καλούνται να βρουν, με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, φωτογραφίες του ναού ή των ναών της ενορίας τους και αφού τις συγκεντρώσουν στην τάξη μπορούν να τον /τους κατατάξουν στους ρυθμούς, που ήδη έχουν μάθει μέσα από το μάθημα. > Στην ενότητα της δυτικής θρησκευτικής τέχνης τα παιδιά θα μπορούσαν με την παρότρυνση του δασκάλου να φέρουν λευκώματα τέχνης από το σπίτι τους ή να τα δανειστούν από βιβλιοθήκες. Επίσης θα μπορούσαν να αποθηκεύσουν στη μνήμη του υπολογιστή τους πίνακες με θρησκευτικά θέματα από μεγάλα μουσεία και πινακοθήκες μέσω του παγκόσμιου ηλεκτρονικού δικτύου. Με τους ανωτέρω τρόπους τα παιδιά θα εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους γύρω από την Ιστορία της Τέχνης κάνοντας ταυτόχρονα ένα ευχάριστο ταξίδι στον κόσμο των χρωμάτων και της αρμονίας. Επίσης μπορούν να γνωρίσουν σε ποιες πινακοθήκες ή μουσεία βρίσκονται οι θρησκευτικοί πίνακες που επέλεξαν, σε ποια κράτη και σε ποιες πόλεις συνδέοντας έτσι το μάθημα με το μάθημα της Γεωγραφίας. > Πολύ σημαντική για τη σύνδεση των όσων έχουν μάθει οι μαθητές γύρω από την αρχιτεκτονική και την αγιογράφηση των χριστιανικών ναών, θα ήταν και μία επιτόπια επίσκεψη όλης της τάξης στον κοντινό ναό (καλύτερα εάν ο ναός είναι βυζαντινό μνημείο), όπου όχι μόνο θα γίνει η ζωντανή θέαση όσων διδάχτηκαν μέσα από το δοθέν υλικό, αλλά και θα μπορέσουν να ακούσουν την τοπική εκκλησιαστική χορωδία είτε των ενηλίκων, είτε των παιδιών (εάν υπάρχει) και να συμμετέχουν δοκιμαστικά στη δεύτερη. > Προτείνεται η οργάνωση ενός μικρού διαγωνισμού στην τάξη, όπου οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες θα προσπαθήσουν να διαμορφώσουν, όσο γίνεται, ένα σχέδιο ενός δικού τους ναού, που θα συνδυάζει τους ρυθμούς που έχουν μάθει. Το πιο πρωτότυπο (που θα συνδυάζει σεβασμό στην παράδοση αλλά και σχετική σχεδιαστική ανανέωση) θα μπορούσε να αναρτηθεί στην τάξη ως μορφή βραβείου. Τα αποτελέσματα των μαθητικών προσπαθειών θα μπορούσαν να παρουσιαστούν στο δικτυακό τόπο: www.achieveinternational.org {διασύνδεση με το μάθημα των μαθηματικών και κατανόηση ότι τα αρχιτεκτονικά σχέδια είναι ενότητες γεωμετρικών σχημάτων, καθώς και με το μάθημα των ηλεκτρονικών υπολογιστών} > Βοηθητική για τη θρησκευτική αγωγή των παιδιών θα ήταν και μία ανοιχτή συζήτηση στον χώρο της τάξης με θέμα, τι νιώθουν τα ίδια όταν μπαίνουν μέσα σε ένα ναό (αναφορά στην αρχιτεκτονική και στην εικονογράφηση) και όταν συμμετέχουν σε μία θεία λειτουργία (υμνολογία). Επίκεντρο της συζήτησης τα βιώματα, τα συναισθήματα, οι χαρές, οι απογοητεύσεις και γενικότερα οι εμπειρίες τους {διασύνδεση με την καθημερινότητα}. > Μία ευχάριστη και επιμορφωτική εμπειρία για τα παιδιά θα ήταν και η πρόσκληση στην τάξη ενός σύγχρονου αγιογράφου καθώς και ενός μουσικού με εγκύκλιες γνώσεις στη σύνθεση μουσικών κομματιών. Μέσα από τις ερωτήσεις των ίδιων των παιδιών, εύκολα θα γινόταν κατανοητό ότι η τέχνη εκτός από δυσκολίες, έχει και πολλές χαρές, με πρώτη τη λυτρωτική πληρότητα της δημιουργικότητας {σύνδεση με το μάθημα της αισθητικής αγωγής}. Θα μπορούσε επίσης να οργανωθεί ένας σχολικός διαγωνισμός Αγιογραφίας σε διαθεματική σύνδεση με το μάθημα της Αισθητικής Αγωγής. > Στην αυλή του σχολείου θα μπορούσαν τα παιδιά με το δάσκαλο να προχωρήσουν στην ανοικοδόμηση ενός μικρού τοίχου με λάσπη, ξύλο, πέτρα και κεραμίδι (απομίμηση της βυζαντινής εκκλησιαστικής τοιχοδομίας). {πιθανή διασύνδεση με το μάθημα της φυσικής αγωγής αλλά και με αυτό της γνωριμίας με το φυσικό περιβάλλον, από το οποίο θα προμηθευτούν τα υλικά} > Ιδιαίτερα χρήσιμη και επιμορφωτική θεωρείται και η επίσκεψη της τάξης σε ένα βυζαντινό μουσείο της περιοχής, όπως επίσης και σε ένα λαογραφικό, με στόχο οι μαθητές να αναζητήσουν και να καταγράψουν πληροφορίες που σχετίζονται με τη ζωή των πολιτών και συνδέονται με τη λειτουργική ζωή της εκκλησίας. Θα ακολουθήσει αποδελτίωση των νέων πληροφοριών κατά ομάδες. {ανάπτυξη παρατηρητικότητας και συνεργατικού πνεύματος} > Αναφορά στην τρέχουσα επικαιρότητα θα ήταν και η εξής άσκηση: τα παιδιά θα μελετήσουν και θα προσκομίσουν στην τάξη αποκόμματα ή ένθετα εφημερίδων και περιοδικών, όπου θα γίνεται αναφορά σε θέματα εκκλησιαστικής τέχνης, όπως μία έκθεση με αγιογραφίες, ή τα εγκαίνια κάποιου ναού, ή η αναφορά στην τοπική γιορτή για κάποιον Άγιο και τα έθιμα που τη συνοδεύουν, ή μία χειροτονία ενός ιερέα και άλλα. {διασύνδεση με την καθημερινή πραγματικότητα}. > Προτείνεται επίσης στους εκπαιδευτικούς η συνεργασία με τα οικεία Βυζαντινά Μουσεία και τις Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για συμμετοχή των μαθητών σε Εκπαιδευτικά Προγράμματα όπως για παράδειγμα: «Τα χνάρια ενός βυζαντινού αγιογράφου» ή «Με τους βυζαντινούς αρχιτέκτονες» που πραγματοποιούνται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. > Δίπλα στη βυζαντινή μουσική, παρασημαντική, θα μπορούσε ο δάσκαλος να υποδείξει και την αντίστοιχη ευρωπαϊκή σημειογραφία. > Στα πλαίσια της μεθόδου αναγνωρίζω-συγκρίνω-διαχωρίζω-μαθαίνω, ο δάσκαλος και οι μαθητές θα μπορούσαν να ακούσουν ένα δυτικό εκκλησιαστικό μουσικό κομμάτι και στη συνέχεια ένα βυζαντινό και μόνοι τους να εντοπίζουν τις ομοιότητες και τις διαφορές. Ε’) Αγώνες για έναν κόσμο ανθρωπινότερο Σ’ αυτή την ενότητα χρησιμοποιείται ο εσωτερικός υπέρτιτλος «Ο Κόσμος: Το “Δικό” μας Σπίτι». Τονίσαμε ότι ο άνθρωπος έχει κληθεί ως καλός οικονόμος να εργάζεται για την προστασία και τη φύλαξη της γης. Δηλαδή ο Θεός έδωσε σε όλους μας τη δυνατότητα της ελεύθερης επιλογής, είτε να αγαπήσουμε τον κόσμο και να τον σεβαστούμε, είτε να τον αρνηθούμε και να τον καταστρέψουμε. Μέσα από το διαχωρισμό της ύλης σε δύο μεγάλες κατηγορίες με τίτλο Κοσμολογία και Οικολογία στοχεύουμε στο να δώσουμε στα παιδιά την ευκαιρία να ξεκινήσουν μία προσπάθεια εξερεύνησης του κόσμου που τα περιβάλλει, με αφετηρία τη Θεία δημιουργία. Ταυτόχρονα επιδιώκουμε, να προβληματιστούν για τα οικολογικά προβλήματα που όλοι αντιμετωπίζουμε, να αναπτύξουν μία δυναμική οικολογική συνείδηση καθώς και να προχωρήσουν στην εύρεση και στην πρακτική εφαρμογή δραστικών καθημερινών λύσεων. Βοηθητικά μέσα στην όλη προσπάθεια αποτέλεσαν η πλούσια εικονογράφηση, η χρήση της αφήγησης και οι διαδραστικές ασκήσεις. Τέλος καταγράφουμε σε ακόμα μία προσπάθεια για την ευαισθητοποίηση των παιδιών στα θέματα που σχετίζονται με το περιβάλλον, τις δύο επίσημα θεσμοθετημένες ημέρες γιορτής και αγώνα για τη διαφύλαξή του. Την 5η Ιουνίου, που γιορτάζεται ως η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος και την 1η Σεπτεμβρίου (αρχή του Εκκλησιαστικού Έτους) που θεσπίστηκε σε διορθόδοξο επίπεδο με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριάρχη, ως Ημέρα Προστασίας του Περιβάλλοντος και ως ημέρα υμνολογίας του Κτίστη και προστασίας της κτίσεως Του. > Η όλη διάρθρωση της ύλης επιτρέπει τη διαθεματική της σύνδεση με την ενότητα που αναφέρεται στους Αγίους. Εκεί οι μαθητές θα προσπαθήσουν να βρουν παραδείγματα Αγίων που έζησαν για πολλά χρόνια στη φύση καθώς και άλλων οι οποίοι συμβίωσαν ειρηνικά ακόμα και με άγρια ζώα. > Ταυτόχρονα ανάλογη διαθεματική σύνδεση μπορεί να γίνει και με την ενότητα που αναφέρεται στο Άγιο Όρος, στην περιγραφή του φυσικού του κάλλους και στη διαφύλαξη του από τους μοναχούς, ως ζωντανό παράδειγμα μίμησης για όλους μας. > Βοηθητικό θα ήταν επίσης οι μαθητές σε μικρές ομάδες να φτιάξουν μία ακροστιχίδα με θέμα το περιβάλλον και να ζητήσουν από τους συμμαθητές τους, μιας άλλης ομάδας να την συμπληρώσουν αφού απαντήσουν στις ανάλογα διαμορφωμένες ερωτήσεις και το αντίστροφο. > Οι μαθητές με τη συνδρομή του δασκάλου θα μπορούσαν να κατασκευάσουν με τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή “κάρτες ευαισθητοποίησης” με θέμα το περιβάλλον και να τις μοιράσουν στα μέλη της οικογένειας τους και στους φίλους τους. {διασύνδεση τόσο με το μάθημα των καλλιτεχνικών και της αισθητικής αγωγής όσο και με το μάθημα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των νέων τεχνολογιών} > Αναφορά στην τρέχουσα επικαιρότητα θα ήταν και η εξής άσκηση: τα παιδιά θα μελετήσουν και θα προσκομίσουν στην τάξη αποκόμματα ή ένθετα εφημερίδων και περιοδικών, όπου θα γίνεται αναφορά σε θέματα περιβάλλοντος. {διασύνδεση με την καθημερινή πραγματικότητα} > Βοηθητική για τη θρησκευτική αγωγή των παιδιών θα ήταν και μία ανοιχτή συζήτηση στον χώρο της τάξης με θέμα τι νιώθουν τα ίδια όταν επισκέπτονται ένα πάρκο ή ένα δάσος. Επίκεντρο της συζήτησης τα βιώματα, τα συναισθήματα, οι χαρές, οι απογοητεύσεις, οι ελεύθεροι συνειρμοί και γενικότερα οι εμπειρίες τους. {διασύνδεση με την καθημερινότητα} Στο τέλος μπορεί να διοργανωθεί ένας περίπατος στο κοντινό πάρκο για να απολαύσουν τη φύση, αλλά και να μαζέψουν τα πεταμένα σκουπίδια, που τυχόν θα βρουν. {οικολογική μάθηση στην πράξη} > Επίσης θα μπορούσαν να διοργανωθούν επισκέψεις σε τοπικά μουσεία και ιδρύματα που έχουν ως σκοπό τους την προστασία του περιβάλλοντος καθώς και στο Ίδρυμα Ευγενίδου, το γνωστό μας Ψηφιακό Πλανητάριο όπου θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν εκπαιδευτικές ταινίες, όπως αυτή με τον τίτλο «Εξερευνητές», καθώς και άλλες από την ειδική ταινιοθήκη του ιδρύματος που συνεχώς ανανεώνεται. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ηλεκτρονική διεύθυνση του Ιδρύματος: http://www.eugenfound.edu.gr/ ΣΤ’) Η αναζήτηση και η φανέρωση της αλήθειας Μετά ή και ταυτόχρονα με την ηλεκτρονική προβολή της ενότητας αυτής και με την προτροπή του δασκάλου, μπορεί να ακολουθήσει διάλογος μεταξύ των μαθητών γύρω από το διαχρονικό ζήτημα της συνεχούς προσπάθειας του ανθρώπου να αναζητήσει και να ανακαλύψει την Αλήθεια. Η αναζήτηση της γνώσης έρχεται μέσα από την αναζήτηση του ίδιου του Θεού. Η προβολή των εικόνων της ενότητας αυτής, δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό, να τονίσει τη σημασία της δημιουργίας για τον κόσμο, αλλά και ταυτόχρονα να τονίσει τη διαρκή αγάπη του Θεού για τα δημιουργήματα του. Οι ερωτήσεις και οι εργασίες που ακολουθούν είναι ένα βοήθημα στη διάθεση του δασκάλου για να μπορέσει μέσα από διάλογο και διερευνητικά, βήμα-βήμα, να οδηγήσει τους μαθητές στην εμπέδωση της ενότητας αυτής. Ζ’) Η αλήθεια καταγράφεται – Η Βίβλος Σ’ αυτό το κεφάλαιο πρέπει να τονιστεί η σημασία της Αγία Γραφής, ότι είναι μια κοινή γλώσσα συνεννόησης όλου του πλανήτη μας, όπως και οι αξίες της κυρίως μέσω της Καινής Διαθήκης, όπως είναι η αγάπη η αδελφοσύνη, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η ισότητα, η δημοκρατία κ.ά. έχουν επηρεάσει τη μορφή του σύγχρονου κόσμου. Επειδή όμως οι αξίες που προβάλλει είναι διαχρονικές, ισχύουν δηλαδή για όλες τις εποχές, σήμερα που υπάρχουν πόλεμοι, τρομοκρατικές επιθέσεις, θρησκευτικοί φανατισμοί, αδικίες, φτώχεια, πείνα, εκμετάλλευση, ρατσισμός και άλλα κοινωνικά εγκλήματα στον κόσμο μας είναι πάρα πολύ επίκαιρη. Οι άνθρωποι όλου του κόσμου χρειάζονται επειγόντως, όχι απλώς να διαβάσουν την Αγία Γραφή αλλά να την βάλουν στην καρδιά τους και να την εφαρμόσουν στην καθημερινή τους ζωή. Με όλα τα παραπάνω οι μαθητές με τη βοήθεια του δασκάλου μπορούν: * Να γνωρίσουν την Αγία Γραφή και τον τρόπο χωρισμού της σε Παλαιά και Καινή Διαθήκη. * Να γνωρίσουν τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης ανάλογα με το περιεχόμενό τους και τους συγγραφείς τους. * Να γνωρίσουν τα βιβλία της Καινής Διαθήκης ανάλογα με το περιεχόμενό τους και τους συγγραφείς τους. * Να έρθουν σ’ επαφή και να κατανοήσουν μεταφρασμένα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης που αναφέρονται στους Ψαλμούς και σε Προφήτες. * Να έρθουν σ’ επαφή με μεταφρασμένα κείμενα της Καινής Διαθήκης και να έχουν τη δυνατότητα να τα δουν και στο πρωτότυπο. * Να έρθουν σ’ επαφή με ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία της Παλαιστίνης. * Τέλος τους προσφέρεται, μέσω των δικτυακών τόπων η δυνατότητα να κάνουν και χρήση των νέων τεχνολογιών. Η’) Αλήθειες που δίδαξε ο Χριστός Η όλη παρουσίαση της συγκεκριμένης ενότητας, που είναι εναρμονισμένη με τους διδακτικούς στόχους του Αναλυτικού Προγράμματος, έχει σκοπό να διδάξει στους μαθητές ότι ο Χριστός έγινε άνθρωπος και φανερώθηκε στους ανθρώπους για να τους οδηγήσει στην Αλήθεια και στο σωστό τρόπο ζωής. Άλλωστε η «Επί του Όρους Ομιλία», που είναι ο κεντρικός άξονας αυτής της ενότητας, περιέχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καινούριου τρόπου ζωής, που έφερε ο Χριστός με τον ερχομό και τη διδασκαλία του στον κόσμο. Έναν καινούριο Κόσμο και ένα καινούριο τρόπο ζωής που ελεύθερα καλούνται να υιοθετήσουν οι πιστοί όλων των εποχών (στο μέτρο των δυνάμεων και της κλίσης τους) για να είναι πραγματικά ευτυχισμένοι. Η έναρξη της παρουσίασης γίνεται από τους «Μακαρισμούς» που παρουσιάζονται μέσα από αφήγηση, που βασίζεται σε μια ελεύθερη και βιωματική απόδοση του κειμένου, για να είναι πιο κοντά στις αντιληπτικές ικανότητες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών αυτής της ηλικίας. Η όλη παρουσίαση συνοδεύεται επίσης από μουσική και εναλλαγές εικόνων που προσπαθούν να αποδώσουν το μήνυμα των μακαρισμών. Στη συνέχεια της και με τον ίδιο τρόπο παρουσιάζονται αποσπάσματα από τις χρυσές συμβουλές, που δίνει ο Χριστός ως αυθεντικός Δάσκαλος, στους πιστούς όλων των εποχών, στην «επί του όρους ομιλία» του. Τέλος, με παραστατικό τρόπο εκτίθεται στους μαθητές η «παραβολή» του ανθρώπου που οικοδομεί σωστά. Η ενότητα ολοκληρώνεται με διαδραστικές ασκήσεις που προσπαθούν να εξοικειώσουν τους μαθητές με το βαθύτερο νόημα των λόγων του Χριστού και να τους βοηθήσουν σε μια βιωματική πρόσληψη των αληθειών αυτών. Θ’) Το Σύμβολο της Πίστεως Η ενότητα αυτή προσπαθεί να καταδείξει στο μικρό μαθητή την ανάγκη διαφύλαξης της αρτιότητας του Χριστιανικού Δόγματος μέσα στους αιώνες. Σημειώνεται εδώ, ότι είναι ζωτικής σημασίας για κάθε θρησκεία η αποσαφήνιση των αληθειών της και η διαμόρφωση κοινά αποδεκτών ομολογιών που την περιχαρακώνουν και την προφυλάσσουν. Μία τέτοια βασική και διαχρονική ομολογία πίστης για τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό είναι και το «Σύμβολο της Πίστεως», από το οποίο παίρνει και την ονομασία του, ο υπέρτιτλος αυτού του κεφαλαίου. Τονίζεται, ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία οι πρώτες δύο Οικουμενικές Σύνοδοι κατέγραψαν την αλήθεια του Χριστιανισμού στο «Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως», το οποίο αποτελείται από δώδεκα άρθρα. Έτσι το γνωστό σε όλους μας “Πιστεύω” αποτελεί τη βασική ομολογία της πίστης μας γι’ αυτό και απαγγέλλεται στο Μυστήριο του Βαπτίσματος και στη Θεία Λειτουργία. Επομένως αυτό μαζί με όλα τα μέλη του σώματος της Εκκλησίας που το ασπάζονται (κληρικούς και λαϊκούς), αποτελούν τους άγρυπνους φύλακες και προστάτες της Αλήθειας που δίδαξε ο Ιησούς Χριστός. Για την ουσιαστική και ευκολότερη κατανόηση και εκμάθηση του βασικού αυτού δόγματος της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, το σύμβολο παρουσιάζεται χωρισμένο στα δώδεκα άρθρα του (τόσο στην πολυτονική του μορφή όσο και στη σύγχρονη μονοτονική του απόδοση), ενώ ταυτόχρονα δίνεται η δυνατότητα του ακούσματος της απαγγελίας του. Ταυτόχρονα κάθε άρθρο διανθίζεται με τις αντίστοιχες εικονογραφικές παραστάσεις από την ανάλογη εικόνα που σήμερα κοσμεί τη συλλογή της Ακαδημίας Αθηνών. Και αυτή η ενότητα, όπως και όλες οι άλλες, ολοκληρώνεται με την παράθεση διερευνητικών και ανακεφαλαιωτικών ασκήσεων. Εδώ δίνεται έμφαση στην ουσιαστική γνώση αυτού του σημαντικότατου εκκλησιαστικού κειμένου, κυρίως με τη χρήση ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών. Ι’) Ζώντας μαζί την αλήθεια Η επεξεργασμένη υποενότητα τιτλοφορείται «Μια ζωγραφιά του Παραδείσου, Η Ενορία μας - Ενορία σου. Εδώ προβάλλεται η ενορία και ο ρόλος της, δηλαδή η εκκλησιαστική κοινότητα ως ο χώρος εκείνος στον οποίο βαθαίνουν οι σχέσεις των μελών μεταξύ τους και αναπτύσσεται η αδελφοσύνη. Στην οθόνη με τον τίτλο: «Στην Εκκλησία ζούμε την αδελφοσύνη» με τη χρήση μουσικής, εικόνων και αφηγήσεων δύο μαθητές (ο Χρήστος από μια αστική ενορία και η Κατερίνα από μια αγροτική ενορία) αναλαμβάνουν να ξεναγήσουν τους συνομηλίκους τους σε κάποιες σύγχρονες ενορίες. Τονίζεται ότι στην ενορία γινόμαστε όλοι ένα και ότι η Θεία Λειτουργία της Κυριακής είναι η καρδιά της ενοριακής μας ζωής. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα ακόλουθα θέματα που οι πιο πολλές ενορίες περιλαμβάνουν στις δραστηριότητές τους. Οι συναντήσεις μετά την Κυριακάτικη Λειτουργία. Οι νεανικές συντροφιές και η ψυχαγωγία. Το φιλανθρωπικό έργο των Ενοριών και η συμμετοχή μας (δηλαδή των παιδιών). Πανηγύρια, γιορτές και κατασκηνώσεις των Ενοριών μας. Η ενότητα κλείνει με το συλλογισμό ότι αν ο κόσμος όλος ζούσε την αδελφοσύνη μιας καλής ενορίας θα ήταν μια ζωγραφιά του παραδείσου. Στις ασκήσεις δραστηριότητες της ενότητας προτείνεται στους μαθητές να επισκεφθούν μέσω του διαδικτύου ενορίες σε όλη την Ελλάδα και να συγκρίνουν τις δραστηριότητες τους με τη δική τους ενορία. Με όλα τα παραπάνω οι μαθητές με τη βοήθεια και του δασκάλου τους παίρνουν μια πρώτη εμπειρία για το πώς θα μπορούσε να πορεύεται σήμερα μια ενορία, που έχει αναπτύξει παράλληλα με το πνευματικό, μορφωτικό, πολιτιστικό και κοινωνικό έργο. Κυρίως όμως αυτή προβάλλεται ως μια κοινότητα που εμπνέει στους ανθρώπους την αδελφοσύνη, την αλληλεγγύη, την ανθρωπιά. Η προσοχή θα πρέπει να δοθεί κυρίως στην ανάπτυξη της ενορίας ως ευχαριστιακής κοινότητας, με κεντρικό άξονα τη Θεία Ευχαριστία. Όλα τα υπόλοιπα λίγα ή πολλά που παρουσιάζει είναι απόρροια της αδελφοσύνης που αναπτύσσεται μεταξύ των μελών της αλλά και με όλους τους ανθρώπους. Οι διαδραστικές ασκήσεις με τη χρήση του διαδικτύου, που κλείνουν την ενότητα, έχουν ως στόχο τη συμμετοχή των μαθητών και στην παρουσίαση του μαθήματος αλλά και μέσα από τη συμμετοχή τους, στην εμπέδωση των νέων γνώσεων. > Στην τάξη θα μπορούσε να γίνει μία συζήτηση με θέμα τον σημαντικό ρόλο των ναών και της ενορίας για τους πιστούς όλων των θρησκευμάτων καθώς και να γίνουν προτάσεις και να κατατεθούν σκέψεις από τους μαθητές, για την προστασία όλων των ναών και των φυσικών χώρων που συνήθως τους περιβάλλουν (πλατείες, πάρκα, άλση) από την ρίψη σκουπιδιών και από άλλου είδους καταστροφές. {διασύνδεση με το μάθημα της μελέτης του περιβάλλοντος}. > Επίσης θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και κάποιες από τις ακόλουθες ασκήσεις-δραστηριότητες : 1. Συγκεντρώστε πληροφορίες, φωτογραφίες για την ενορία στην οποία ανήκει το σχολείο σας. Οργανώστε μια μικρή έκθεση και μία παρουσίαση του υλικού σας και καλέστε τον ιερέα της ενορίας να παρακολουθήσει την εκδήλωσή σας και να σας μιλήσει. 2. Αναφερθείτε στην πνευματική, φιλανθρωπική, κοινωνική, πολιτιστική, οικολογική προσφορά που έχει η ενορία σας ή που θα μπορούσε να έχει. Αναπτύξτε τις σκέψεις σας για το πώς θα μπορούσαν οι συνομήλικοι σας και εσείς να βοηθήσετε ως εθελοντές σε τέτοιες προσπάθειες. (Τις προτάσεις σας, που θα είναι διατυπωμένες καλοπροαίρετα και με ευγενικό τρόπο θα μπορούσατε, αν συμφωνεί ο δάσκαλός (ή η δασκάλα) σας, να τις στείλετε τόσο στον ιερέα όσο και στον Μητροπολίτη της περιοχής σας.) 3. Συγκεντρώστε πληροφορίες από εγκυκλοπαίδειες, φωτογραφικό, ηλεκτρονικό υλικό (συμπαγείς δίσκους, δίσκους εικόνας και ήχου) ή και ντοκιμαντέρ γύρω από τους χώρους συνάθροισης και τις εκδηλώσεις άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων (Ιουδαίων, Ρωμαιοκαθολικών, Προτεσταντών, Μωαμεθανών, κ.α.) 4. Με τη βοήθεια του δασκάλου σας και του ιερέα υπολογίστε το εμβαδόν κατά προσέγγιση του Ναού που βρίσκεται κοντά σας, της αυλής και των γύρω του χώρων. 5. Εκκλησία, Ενορία, Ναός: αναζητείστε την ετυμολογία των λέξεων και τη σημασία τους. Συζητήστε τις λέξεις και την προέλευσή τους μέσα στην τάξη με τον δάσκαλο σας. 6. Βρείτε σε ποιους νομούς και σε ποια διαμερίσματα της χώρας ανήκουν οι ενορίες που προτείνονται για επίσκεψη στο διαδίκτυο. 7. Με τη βοήθεια του δασκάλου σας μπορείτε να ζωγραφίσετε την εξωτερική όψη του Ναού της ενορίας σας. 8. Μάθετε το Απολυτίκιο του Αγίου ή της Αγίας ή της Εορτής του Ναού της ενορίας του Σχολείου σας, με σκοπό να το ψάλλετε σε κάποια επίσκεψή σας ή κατά τη διάρκεια του εκκλησιασμού σας. ΙΑ’) Ετερόδοξοι και αλλόθρησκοι Στην επεξεργασία αυτής της ενότητας επιλέξαμε να διατηρήσουμε αυτούσιο τον παραπάνω τίτλο, όπως ακριβώς δίνεται και στο αναλυτικό πρόγραμμα του μαθήματος. Στις πρώτες εισαγωγικές οθόνες αναφερόμαστε στη ζωή της ανθρωπότητας όπως αυτή έχει διαμορφωθεί και συνεχίζει να διαμορφώνεται στο γήινο κόσμο μας και έτσι τη συνδέουμε άμεσα με την ενότητα “Αγώνες για έναν κόσμο ανθρωπινότερο”. Στη συνέχεια προχωρούμε στη στοιχειοθεσία μίας αρχικής γνωριμίας των παιδιών με την έννοια του μονοθεϊσμού και μ’ αυτήν του πολυθεϊσμού και σταδιακά με τις έννοιες-τίτλους ετερόδοξοι και αλλόθρησκοι. Τέλος επιδιώξαμε μία πρώτη επαφή των μαθητών με τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, τα δόγματα τους και τους πιστούς τους (Χριστιανοί [Καθολικοί & Προτεστάντες], Εβραίοι και Μουσουλμάνοι), έχοντας τη βαθιά πεποίθηση ότι στα πλαίσια ενός βοηθητικού ηλεκτρονικού υλικού μόνο μία απλή γνωριμία είναι εφικτή. Σ’ αυτή την ενότητα η συμβολή του δασκάλου είναι αποφασιστικής σημασίας, ώστε να εμφυσήσει στους μικρούς μαθητές την ανοχή στο διαφορετικό και να τονίσει τη δομική αξία της ποικιλίας στον ανθρώπινο πολιτισμό. Σκόπιμη και άκρως βοηθητική κρίναμε την παράθεση ενός Παγκόσμιου Χάρτη Θρησκειών, στον οποίο παρουσιάζονται ομαδοποιημένα σε γενικότερες κατηγορίες τα πιο γνωστά θρησκεύματα και το πως αυτά καλύπτουν τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της υδρογείου, ανάλογα με την πλειονότητα της διασπορά των πιστών τους. Η χρήση διαφορετικών χρωμάτων για την κάθε θρησκεία (και τα τρία χριστιανικά δόγματα, που παρουσιάζονται εδώ) θεωρήθηκε παιδαγωγικά χρήσιμη για την ευκολότερη γνωριμία των παιδιών με τον χάρτη της Γης και κυρίως με την κατανομή αυτών των θρησκειών στον πλανήτη μας. Επιλέξαμε τέλος, τη χρήση μίας σειρά ασκήσεων-δραστηριοτήτων με ερωτήσεις ανοικτού και κλειστού τύπου, με προτάσεις για ομαδικές επισκέψεις σε μουσεία, με την παράθεση θεμάτων για προβληματισμό και με την εκτύπωση και τη συμπλήρωση ενός πρότυπου ανακεφαλαιωτικού πίνακα των τεσσάρων προς μελέτη θρησκειών. ΙΒ’) Επίκαιρα θέματα – Τα Πάθη και η Ανάσταση του Χριστού Παίρνοντας αφορμή από την ύλη του έκτου κεφαλαίου του διδακτικού βιβλίου της Ε΄ τάξης: Μεγάλη Σαρακοστή, Προετοιμασία για το Πάσχα αναπτύσσεται στην ενότητα αυτή το θέμα «Τα Πάθη και η Ανάσταση του Χριστού», αφιέρωμα στην Μεγάλη Εβδομάδα. Στην ενότητα αυτή γίνεται προσπάθεια να ξεναγηθούν οι μαθητές τόσο στη Μ. Σαρακοστή και στο νόημα της, όσο και ξεχωριστά στην κάθε μέρα της Μ. Εβδομάδας και τα συνταρακτικά γεγονότα της. Εικόνες, ακούσματα και διασυνδέσεις εμπλουτίζουν το γραπτό υλικό. Υπάρχει επίσης ένα ξεχωριστό κεφάλαιο γύρω από τα έθιμα της περιόδου αυτής. Ο δάσκαλος μπορεί να παροτρύνει τον μαθητή να επιλέξει αυτή την ενότητα και να αντλήσει πληροφοριακό υλικό γύρω από τα έθιμα και τον λαϊκό πολιτισμό της χώρας μας. Επίσης ο δάσκαλος μπορεί να συνδυάσει και το μάθημα των Νέων Τεχνολογιών και να αντλήσει περισσότερο πληροφοριακό υλικό μέσω του internet. Γι’ αυτό δίνονται και ενδεικτικά κάποιοι δικτυακοί τόποι που μπορούν να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή.